چکیده:
در سده سوم هجری برخی راویان حدیث از سوی احمد بن محمد بن عیسی اشعری از شهر قم اخراج شدند. از آنجا که بیشتر اخراج شدگان متهم به غلو بودند، دلیل اخراج ایشان، غلو و انحراف عقیده دانسته شده است و با یک تعمیم کلی اظهار می شود که قمی ها راویان را به کوچک ترین شائبه غلو از شهر اخراج کرده و در حقیقت به حذف کلی آنان حکم می کردند، ولی به نظر می رسد که دلایل اخراج این افراد، تنها انحراف در عقیده نبوده است، بلکه اخراج شدگان گروهی اجتماعی و فعال بودند که حضور ایشان در قم در شرایط سیاسی آن زمان برای بقاء جامعه شیعی قم مناسب نبود. ضمن اینکه اندیشه اخراج راویان و حذف کلی یک راوی - حتی اگر مبتنی بر دلایل اعتقادی باشد- تنها دیدگاه احمد اشعری بوده و نه اندیشه همه مشایخ قم و این رفتار با عملکرد ایشان سازگار به نظر نمی رسد و از همین رو، نباید به عنوان مبنای فکری مدرسه قم تلقی شود.
In the 3rd century a.h. some narrators of hadiths were dismissed from Qom by Ahmad ibn ‘Isã Ash’ari. Since most of these narrators were accused of exaggeration abouth the place of Imams (Ghulow)، it is held that the reason for their dismissal is exaggeration and deviation in belief and then a generalization is made to the effect that Qomis used to dismiss the narrators with a small sign of exaggeration. However، it seems that the only reason for their dismissal was not deviatin in beliefs، rather they were particular social activists whose presence in Qom was dangerous for the survival of Shiite community in Qom. Moreover، the dismissal of narrators (even if it is based on deviation in beliefs) was merely the approach of Ahmad Ash’ari and not all of the masters of Qom، and thus it should not be taken as the approach of the school of Qom.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که بیشتر اخراج شدگان متهم به غلو بودند، دلیل اخراج ایشان، غلو و انحراف عقیده دانسته شده است و با یک تعمیم کلی اظهار میشود که قمیها راویان را به کوچکترین شائبه غلو از شهر اخراج کرده و در حقیقت به حذف کلی آنان حکم میکردند، ولی به نظر میرسد که دلایل اخراج این افراد، تنها انحراف در عقیده نبوده است، بلکه اخراج شدگان گروهی اجتماعی و فعال بودند که حضور ایشان در قم در شرایط سیاسی آن زمان برای بقاء جامعۀ شیعی قم مناسب نبود.
این نوشتار، در پی آن است که با ارائۀ شواهدی نشان دهد که: الف) اخراج راویان که تنها در برههای از زمان و به دست احمد بن محمد بن عیسی اشعری انجام شد، تنها برخاسته از علل و عوامل اعتقادی نبوده، بلکه عوامل اجتماعی و سیاسی در این اقدام تأثیر اساسی داشتهاند؛ ب) حتی اگر این اقدام احمد اشعری به دلایل اعتقادی و برای مبارزه با غلو بوده باشد، دیگر مشایخ قم در زمان احمد بن محمد بن عیسی و پس از او، با وی هم رأی و هم عقیده نبودند و نمیتوان دیدگاه وی و شدت عمل او را به مدرسه حدیثی قم نسبت داد.
در میان اخراج شدگان احمد بن محمد بن خالد برقی، متهم به غلو نیست، او از مشایخ بزرگ قم و از شخصیتهای محوری در انتقال میراث کوفه است و با وجود طعنی که پارهای از قمیها نسبت به او داشتند (ابن الغضائری، 1422: 39) و حتی با اینکه احمد اشعری او را از قم اخراج کرد، برخی از مشایخ بزرگ قم همچون؛ سعد بن عبدالله اشعری، علی بن الحسین سعدآبادی و ابن بطه، همۀ کتابها و روایات او را نقل کردهاند (شیخ طوسی، 1429: ۶4).