چکیده:
یکی از آیات قرآن کریم که در ادوار مختلف تفسیری و کلامی مورد بحث و بررسی قرار داشته، آیه «و ما تشاوون الاّ ان یشاء اللّه» است. برخی از مفسران و متکلمان، این آیه را ناظر بر «جبر» و برخی آن را شاهدی بر «اختیار انسان در پرتو اراده الهی» دانستهاند. بررسی معنایی آیه با تکیه بر تفاسیر نشان میدهد که فهم و برداشت مفسران از این آیه، در ادوار مختلف تفاوت داشته و متاثّر از مباحثات کلامی و فلسفی مطرح در محافل دینی بوده است. در قرون نخست، به دلیل محدودیت مباحث کلامی و پرسشهای اعتقادی مفسران به تکرار مضمون ظاهر آیه بسنده کردهاند و در ادوار میانی مفسران عامه تحتتاثیر جریان کلامی غالب، با گرایش جبری به آیه نگریستهاند، هرچند تلاش داشتهاند منطقی برای مکلف شمرده شدن انسان جستجو کنند. شفافترین نگاه تفسیری به آیه که اوج بلوغ اندیشه تفسیری در آیه به حساب میآید در تفاسیر قرن چهاردهم به ظهور رسیده که با الهام از مکتب اهلبیت^ به بیان روشنی از «امر بین امرین» نایل آمدهاند.
خلاصه ماشینی:
"پس بهراستی تو خود چه داری که بدان افتخار کنی؟ درحالیکه تو هیچ کارهای: «فماذا یبقی لک و ماذا تفتخر من أفعالک و لیس من فعلک شیء!» (ثعلبی، 1422: 10 / 144) بیان و توضیح ثعلبی نشان میدهد که بهدلیل گسترش مباحثات کلامی و سیطره اشعریگری بر بخش زیادی از فضای کلامی عامه در آن عصر، تعبیرهای خنثی و بدون داوری در تفاسیر روایی قرن دوم بهتدریج به تقویت باورهای جبری تمایل پیدا کرده و سلفیت به نوعی با اشعریت پیوند یافته است؛ تا آنجاکه فردی چون وهب بن منبه (بنابر نقل ثعلبی) برای ترویج این اندیشه به جعل مطلب پرداخته و ادعا کرده است که بیش از هشتاد کتاب از انبیای پیشین را مطالعه کرده و در آنها این مضمون را یافته است که «من جعل لنفسه شیئا من المشیئة فقد کفر»؛ درحالیکه وجود هشتاد کتاب از انبیای پیشین در عصر او، امری گزاف مینماید، ضمن آنکه عبارت مورد ادعای او مستلزم نفی مشیت انسان بوده و با ظاهر قرآن نیز ناسازگار است؛ زیرا قرآن اصل مشیت را برای انسان اثبات کرده، ولی آن را مبتنی بر مشیت خدا دانسته است.
ط) متشابه القرآن و مختلفه (تفسیری ناظر به محکم و متشابه ـ قرن ششم) ابنشهرآشوب در پژوهش تفسیری خود با عنوان فصل فی مشیة الله نوشته است: آیه «و ما تشاءون إلا أن یشاء الله» کلامی مجمل و نیازمند تفسیر است، نظیر این تعبیر در سه آیه آمده که در هر سه آیه، مسئله طاعت مطرح است، نه معصیت؛ زیرا اساسا آنچه مورد امر و اراده خدا قرار میگیرد، طاعت است، چنانکه در این آیه نیز به قرینه آیه قبل، مشیت مربوط به استقامت (طلب راستی و درستی) است، نه مطلق خواستههای انسان."