چکیده:
در کتاب زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی نجمالملک که اخیرا انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر کرده، فهرستی از آثار
این دانشمند عهد قاجار درج گردیده است و چون درباره دو سه کتاب از آثار او اطلاع کافی داده نشده، لذا در این مقاله این کتابها ـ که
نسخهای از آنها در اختیار نگارنده است ـ معرفی و محتویات آنها و اهمیت آنها از نظر تاریخ تحول علم در ایران تشریح گردیده است.
این کتابها درباره هیئت جدید، علم جغرافیا و تطبیق سنوات هجری و میلادی است و دو کتاب اول از نخستین کتابهای درسی
جدید بوده که برای دارالفنون نوشته شده است.
خلاصه ماشینی:
"در فهرست دفتر زندگینامه عبدالغفار ص 154، یکی از تألیفات او را فروع علم جغرافیا ذکر کرده است (که به غلط فروغ چاپ شده است) و این کتاب در 1301 یعنی سه سال بعد از کتاب اصول علم جغرافی به چاپ رسیده است، مشخصات آن ذکر نگردیده است و فقط نوشتهاند چاپ سنگی (مثل اصول علم جغرافی) و ظاهرا این همان است که در آخر کتاب علم جغرافی به آن اشاره کرده و گفته است: حال شروع میکنیم به تفصیل احوال ممالک و آن از فروع محسوب میشود``، چنانکه در بالا ذکر شد.
در خاتمه ضمن سپاسگزاری از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برای بزرگداشت نجمالدوله و انتشار دفتر زندگینامه و خدمات او ـ که خود این کار از مفاخر انجمن مذکور است ـ اشاره به یکی دو غلط چاپی را لازم دیدم تا در چاپ بعدی اصلاح شود، یکی آنکه نام پدر عبدالغفار نجمالملک یا نجمالدوله علیمحمد بوده است نه محمدعلی، چنان که در صفحه 58 ذکر شده است و این بیشک سهوالقلم است و دوم آنکه در رساله تشخیص نفوس دارالخلافه (یعنی آمار تهران، در 1284) چند بار کلمه متتألیه (با همزه) آمده است که لابد در اصل نسخه چاپ قدیم آن چنین ضبط شده است (رک صص 127، 128، 130 و 133) که صحیح آن متتالیه بدون همزه است، که اسم فاعل است از تتالی از باب تفاعل بر وزن متفاعل از ماده تلو> یعنی در تلو هم (پشت سر هم) قرار گرفته و از همین ماده است کلمه تالی به معنای تابع و نتیجه و در هر حال در ماده آن همزه وجود ندارد و به احتمال قوی کاتب نسخهاولی آن را اشتباه نوشته است (نک: المنجد، ص 64، الرائد، ج 1، ص 360 و المورد عربی انگلیسی، ص 951)."