چکیده:
این مقاله، با تکیه بر منابع تاریخی و جغرافیایی، در صدد تبیین جایگاه اصفهان در قرن چهارم هجری از منظر اقتصادی است. اصفهان در این دوره از نظر بازرگانی و تجاری از اهمیت بالایی برخوردار بود، چنانکه بخش تجاری آن نسبت به کشاورزی پیشیگرفت. برقراری ثبات در این دوره موجبشد تا راههای تجاری امن گردد؛ از سویی هم، ثبات اقتصادی رونق و رفاه و پیشرفت را برای این منطقه به ارمغان آورد. بنابراین، مسئلۀ اصلی پژوهش این است که با توجه به اهمیت منطقه و نقش مهمی که در تحولات سیاسی، اقتصادی ایفامیکرد، با بررسی تأثیرگذاری آن، با روش توصیفی تحلیلی به این پرسشها پاسخ میدهد که عوامل تأثیرگذار در رونق و بهبود وضعیت اقتصادی اصفهان چه بودهاست؟ همچنین، عوامل مؤثر در بروز تغییرات اقتصادی چه بود ؟ جایگاه و اهمیت مناسبات تجاری در نزد حکام آلبویه چگونه بودهاست؟ شرایط جغرافیایی، چگونگی قرارگیری اصفهان در سرزمینی مناسب و قرارگیری بر سر راههای ارتباطی شرق به غرب و بهویژه راه ابریشم، از جمله ویژگیهای این منطقه است که در فرآیند توسعة آن نقش داشته که هم بر توان بازرگانی آن افزود و هم خود منطقه را به سود بازرگانی و تجاری سرشاری رساند.
Taking advantage of historical and geographical documents, the present paper attempts to investigate the economic status of Isfahan in the 4th century. In this era, Isfahan was playing a highly prominent role in trade and commerce, in a way that its commercial sector outran its agricultural one. The existing stability and security had brought about safe and secure trade roads. The economic stability had also brought about propensity and welfare to the locals. Considering the importance of the region and its role in the economic and political changes, we attempted to explore the following questions through adopting a descriptive-analytic research
Method
What factors were effective in the economic improvement and prosperity of Isfahan? And what factors contributed to changes in Isfahan’s economy? What was the status and significance of commercial relations and agreements to Buyid governors? Geographical conditions of Isfahan, its position and location in the linking roads connecting the west to the east, and more particularly the Silk Road, were some of the features of the regions which affected its development, and not only added to its trade potentials but also benefited the region by lucrative trade and business.
خلاصه ماشینی:
اصفهان چشم شهرهای جبال (انصاری دمشقی ، ١٣٨٢: ٢٨٩) در دوره اسـلامی و بـه طـور خاص در قرن چهارم شامل دو بخش یهودیه و شهرستان مـی شـد کـه یهودیـه بزرگتـر از شهرستان و حدود دو برابر آن بود (ابن حوقـل ، ١٣٤٥: ١٠٥-١٠٦؛ ابـن خردادبـه ، ١٣٧٠: ٣؛ یعقوبی ، ٢٥٣٦: ٤٩).
آب زاینده رود، که از زردکوه در دهکده ای به نام بناکان سرچشمه می گرفت (ابن الفقیه همـدانی ، ١٣٤٩: ١٠١)، در قرن چهارم منفعتی بسیار برای شهر اصفهان داشت ، چنان که همـه مـزارع و روسـتاهای اصفهان را آبیاری می کرد و درختان گوناگون و گل های رنگارنـگ بـا آن رود رشـد و نمـو پیدامی کردند و همه آب آن صرف زراعت بخس (دیم ) می شـد (ابـن حوقـل ، ١٣٤٥: ١٠٨؛ حافظ ابرو، ١٣٧٥: ١/ ١٦٤) و از آن نهرهایی منشعب می شد که به همه مناطق اصـفهان آب می رساند (سهراب ، ١٣٧٣: ٢٣١).
در دیگر شـهرهای اصفهان نیز محصولات کشاورزی برداشت و تولید می شد که در ذیل به اختصار آورده می شود: در کاشان ، ٥ زردآلو، خربزه و انگـور خـوبی تولیـد مـی شـد (قزوینـی ، ١٣٧٣: ٥٠٣؛ مستوفی ، ١٣٨٨: ١١٠؛ بارتولد، ١٣٨٦: ١٩٣)؛ حتی ، این شهر مرکز تولید هلوی مرغـوب هم بوده است (مقدسی : ١٣٦١: ٢/ ٥٨١) کـه اطـراف آن کشـتزارهای آبـاد و کاریزهـای فراوان وجودداشت .
و دیگری «برآن »، سرزمینی ثروتمند و دارای غلات فراوان ، بود که بیشتر خواروبـار اصـفهان نیز از اینجا تأمین می شد (ابن حوقل ، ١٣٤٥: ١٠٩) و از شهر زیز اصفهان نیز جوز (گـردو) و میوه برداشت و تولید می شد که به علت فراوانی ، این محصول در شـهر زیـز ارزان بـود (مقدسـی ، ١٣٦١: ٢/ ٥٨١).