چکیده:
جستجو و تامل در آثار میرزا ملکم خان ارمنی و کاویدن اندیشههای سیاسی و اصلاح گرایانه وی با حیرت و شگفتیهای نسبتا فراوانی روبروست. از یکسو اعتقادات دینی و روحیات وی به حوزه خارج از اسلام مربوط بود و از سوی دیگر اشتغالات اجرایی و حکومتی وی در سرزمینهای دور دست و از جمله عثمانی و فرنگستان مجالی برای او در تعلق به حوزه اسلامی و اندیشهورزی در سیاسیات اسلام باقی نمیگذاشت. با این همه در اغلب مواقع ارتباط نزدیکی بین او و شخص شاه (ناصرالدین شاه) برقرار بوده و بنابر روایتی در اولین لژ فراموشخانه میرزا ملکم، شاه عضویت داشت. همچنین در سفرهای خارجی شاه و انعقاد قراردادهای تجاری-اقتصادی همچون رویتر، تنباکو، و لاتاری جزء ملازمان و کارشناسان موثر حضور داشته است. معذلک این شخصیت با چنین پیشینه و سوابق در مواقعی که از حکومت فاصله میگرفت و فرصت نشر و پراکندن اندیشه و ایدههای خود را در راستای اصلاح حکومت به دست میآورد، توانایی خود را در ایدهپردازیهای نوین و مبتکرانه و به دور از انتظار به نمایش میگذاشت.
Research in Mirza Malkom Khan’s works،and exploring his political and reformist ideas cause a lot of surprise and astonishment.From one side،his religious beliefs was out of Islamic domain،and from other side،his executive and governmental occupations in ottoman and Farangestan didn’t allow him to belong to and think about Islamic politics.Yet،he had a close relationship with the king(Naser Aldin shah)and it is said that shah was a member of his Masonery loge.he was also accompanied shah in his foreign trips،and had a role in commerical-economic contracts such as Router،Tobacco،and lottery.Still when he had the opportunity to disseminate his ideas،he showed his creative genius.