چکیده:
خیال به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای ادراکی انسان، نقش موثری در رفتار انسان ها و سعادت آن ها دارد. مقاله حاضر با هدف تبیین ماهیت خیال، ماهیت اراده و چگونگی ارتباط خیال و اراده در نفس انسان تدوین گردیده است. روش مورد استفاده در این مقاله تحلیل متون صدرایی و استنتاج بوده است. خیال واسطه بین احساس و تعقل است و وظیفه حفظ، بازسازی و جعل (انشا) صور ذهنی را برعهده دارد. اراده به عنوان میل، خواست و قصد در افراد، اقتضای گزینش فعل و یا ترک آن تحت تاثیر عقل یا گمان است. اراده مانند علم وجه التفاتی دارد؛ یعنی باید به چیزی یا موضوعی تعلق گیرد.(مراد) تصور یا صورت خیالی، قالب و چهارچوب وجه التفاتی در اراده است. لذا تبیین کننده رابطه خیال و اراده است. تصور فعل، تصدیق به فایده آن، شوق انجام فعل و اراده و عمل مراحل شکل گیری فعل ارادی اند. ملا صدرا از معدود فیلسوفانی است که در تلاشی موفق بحث خیال و رابطه اش با اراده را مورد توجه قرار داده و نکات بدیعی را در این حوزه طرح نموده است.
خلاصه ماشینی:
هم خيال منفصل (عالم مثال که بين عالم ماده وعالم آخـرت اسـت ) و هـم خيـال متصل (عالم صور مثالي قائم به نفس ) بخشي از واقعيت هستي و انسان است کـه تـاثيري جدي بر سرنوشت و سعادت او دارد.
ماننـد تـرس و لـذت و اراده و ساير حالات روحي که مـا آن هـا را بـا حـواس ظـاهري درک نمـي کنـيم ؛ بلکـه نفـس ، واقعيت آن ها را بدون دخالت هيچ حسي مي يابد و تصويري از آن هـا در خيـال بوجـود مي آورد و ما مي توانيم با توجه کردن به اين تصوير، مثلا آن حالت ترسي را کـه بـه مـا دست داده بود ياد آوريم .
در نتيجه ميلي که از اين علم ناشـي مـي شـود، متعلـق بـه يک خير انضمامي نيست ؛ بلکه خيري في نفسه انتزاعي يا همـان چيـزي اسـت کـه امـور انضمامي به دليل آن مطلوب و شايستة دنبال شدن است .
آماده ترين سبب موجود در نفـس ، خـواطر اسـت و مـراد از خـاطر(صـورت هاي خيالي ) آن چيزي است که در بخش ادراکات ، عارض نفس مي گـردد، خـواه تـازه پديد آمده باشد و يا آن که به صورت ياد آوردن و يا بازگردانيدن آن باشـد.
اراده خود ناشي از کارکرد خيال و صورت هاي خيالي است ؛ اما خيالات تحت تأثير چه نيرويي به صحنه مي آيند؟ خيال منشأيي بيرونـي دارد و آن مواجه شدن با پديده يا امري است که نفـس و قـوة خيـال را بـراي بازيـابي و خلق صور خيالي تحريک مي کند.