چکیده:
اختلاف در مرجع ضمیر «فانساه» در آیه 42 یوسف این آیه را به یکی از آیات چالش برانگیز در حوزه تفسیر و کلام مبدل کرده است. در تفاسیر روایی با استناد به انبوهی از احادیث، حضرت یوسف× مرجع ضمیر دانسته شده و درخواست وی خطایی بهشمار آمده که موجب زدوده شدن یاد پروردگار از دل وی گردیده است. در مقابل گروهی از مفسران با استناد به سایر آیات، مرجع ضمیر را به زندانی در شرف آزادی بازگرداندهاند. بدینسان شیطان با تاثیر بر همبند یوسف موجب فراموشی یاد یوسف نزد پادشاه گردیده است. این پژوهش ابتدا به نقد و بررسی سندی و محتوایی روایات پرداخته و پس از ذکر آراء گوناگون مفسران، با استناد به سیاق آیات همجوار آیه مذکور و اسلوب قرآنی که در هنگام نقل خطای انبیاء به ذکر توبه آنان نیز پرداخته، مرجع ضمیر آیه را زندانی دانسته که بنابراین یوسف نبی× از ارتکاب خطای فراموشی یاد پروردگار مبرّا بوده است
خلاصه ماشینی:
این پژوهش ابتدا به نقد و بررسی سندی و محتوایی روایات پرداخته و پس از ذکر آراء گوناگون مفسران، با استناد به سیاق آیات همجوار آیه مذکور و اسلوب قرآنی که در هنگام نقل خطای انبیاء به ذکر توبه آنان نیز پرداخته، مرجع ضمیر آیه را زندانی دانسته که بنابراین یوسف نبی× از ارتکاب خطای فراموشی یاد پروردگار مبرا بوده است .
بهطوریکه عموم مفسران سده اول به محتوای احادیث پایبند بوده و از این آیه بیپرده بهعنوان خطای حضرت یوسف× یاد کردهاند، درحالیکه در قرون بعدی با شکلگیری مکاتب کلامی و بحث پیرامون عصمت انبیا بهعنوان ابزار ضروری نبوت، مفسران موضع معتدلتری را اتخاذ نموده و از این دسته از روایات، برداشتهای متفاوتی ارائه کردند، چنانکه معتزلیهایی همچون زمخشری که در حوزه عصمت بیش از هر چیز بر مقبولیت پیامبر تأکید دارند و ایشان را از گناهان بزرگ و کوچک، قبل و بعد از نبوت، بهویژه گناهانی که با شئون اجتماعی انبیا ناسازگار است، مبرا میدانند؛ (قاضی عبدالجبار، 1962 ـ 1965: 15 / 18 ـ 17) از وسیله قرار دادن زندانی و طلب آزادی از پادشاه، بهعنوان ترک اولی یوسف نبی یاد کردهاند.
(احمدنژاد، 1390: 36 ـ 32) با این وجود گروهی دیگر از مفسران با تکیه بر مبانی کلامی امامیه که منجر به پذیرش عصمت پیامبران از هرگونه خطای سهو و عمد گردیده، (همان: 41) چشم از احادیث فرو بسته و مرجع ضمیر را به زندانی در شرف آزادی نسبت دادهاند؛ زیرا نزد ایشان انتساب فراموشی یاد پروردگار به یوسف پیامبر× بهمعنای پذیرش اشتباه وی و منافی با عصمت انبیا تلقی گردیده است.