چکیده:
فلسفه معاصر آکنده از نظریات گوناگون درباره عقلانیت است، اما مفهوم کلی عقلانیت مبهم است. ریچارد فولی با واکاوی مکاتب مطرح معرفت شناسی و فلسفه علم، هدف و منظر را عناصر ثابت در همه نظریات عقلانیت می یابد. هدف، امر مورد نیاز یا مطلوب فرد است و می تواند عملی یا نظری باشد. منظر مجموعه ای از عقاید است و انواع آن در ارتباط با شخص یا اشخاص دارای این عقاید، تعیین می شود. فولی با فرض هدف ـ محوری مفهوم عقلانیت و نفی منظر ممتاز، به طراحی نظریه ی عقلانیت می پردازد و نتیجه می گیرد که بسته به اهداف و علایق، ارزیابی عقلانی از منظرهای متنوعی ممکن است. بنابراین، دعاوی عقلانیت در واقع دارای موضوعاتی متفاوت بوده، رقیب به حساب نمی آیند. او تدارک طرح جامع عقلانیت را با رعایت دو شرط مناسب می داند؛ لحاظ همه اهداف و ممتاز ندانستن منظر اتخاذی. نقدهای اساسی وارد به فولی عبارتند از: نسبی گرایی، غیرتدافعی بودن، نگاه ابزاری به عقلانیت و آسان گیری.
خلاصه ماشینی:
اگر در پرتوی پیشنهاد او، یعنی با پیش فرض داشتن یک چشم انداز، درباره دعاوی عقلانیت بیاندیشیم و مشخصه سازی او درباره ماهیـت عقلانیـت را در نظـر بگیـریم ، شـاید در بهتـرین تفسیر، مبناگرایان و انسجامگرایان دلمشغولِ آننـد کـه از منظـری ارسـطویی (کـه در آن منظـر متأِملانه خود فرد اتخاذ میشود) ارزیابی کنند که چگونه این فرد، هدفی نظری و هم ـاکنونی را دنبال میکند، یعنی هدف باور هم ـاکنونی به قضایایی صادق و عدم باورِ هم ـاکنونی به قضایای کاذب.
ممکن است انجام این ارزیابی از منظر خود فـرد یـا از منظر جامعه اش یا از سایر مناظر خارجی دیگر، مناسـب باشـد و بـه همـان ترتیـب ، بیـان ایـن ارزیابیها در قالب ادعایی دربارهی عقلانیت (یا عدم عقلانیت ) باور Sبه T، میتوانـد مناسـب باشد نتیجه این که ، اگرچه ما میتوانیم با لحاظ همه ی اهداف Sو با اتخاذ یـک منظـر خـاص، دربارهی گزینش نگرشِ عقلانی به نظریه ی T، قضاوتهایی انجام دهیم ، اما نباید تصـور کنـیم که این تنها منظرِ مناسب برای چنین ارزیابیهایی است .
(١٤٦-١٤٤ :Ibid) با توجه به سایر آثار فولی روشن میشود که او برای طراحی مفهومی از عقلانیت که جـامع و نیز مناسب برای ارزیابی روزمرهی همه ی پدیدهها باشد، ابتدا تمایز بین تئوری باور موجـه و تئوری معرفت را پیش فرض قرار میدهد و رویکردی جدید نسبت بـه معرفـت شناسـی اتخـاذ میکند که طبق آن برخلاف نظر رایج ، تئـوری معرفـت در خـدمت نظریـه ی عقلانیـت اسـت .