چکیده:
کتاب فتوح خراسان، اثر ابوالحسن مدائنی (225 ـ 135 ق) از کهنترین آثاری است که درباره تاریخ خراسان تألیف شده است. اگرچه از این کتاب نیز همانند دیگر آثار مدائنی و بسیاری از مورخان سدههای نخستین هجری نسخهای به دست ما نرسیده است، به نظر میرسد چنین کتابی نباید از سوی مورخان دورههای بعد نادیده گرفته شده باشد و احتمالا اجزایی از آن در آثار این نویسندگان نقل شده و محفوظ مانده است. نویسنده براساس این فرض، با پژوهشی کتابخانهای به جستجویی گسترده در منابع تاریخی پرداخته و بخشهای بسیاری از این کتاب را در لابهلای سطور و صفحات این آثار، بهخصوص تاریخ الامم و الملوک طبری، مشاهده و استخراج نموده است. این مستخرجات در قالب 160 خبر مستقل تدوین شد. با تحلیل محتوای این اخبار، اطلاعات بسیاری درخصوص راویان مدائنی در این اثر، آغاز و انجام کتاب، محتوا و ویژگیها و نیز امتیازات آن به دست میآید.
خلاصه ماشینی:
"این موضوع ممکن است منجر به طرح این سوال شود که آیا میتوان این نقلها را برگرفته از کتب مورد نظر دانست؟ نگارنده بر این عقیده است که وقتی اطمینان داریم نویسندهای که از او سخنی نقل شده، کتابی در موضوعی خاص داشته و آن که نقل قول کرده نیز از او نام برده و به نقل سخنان او درباره همان موضوع پرداخته است، میتوان نسبت به صحت انتساب این مطالب به کتاب مورد نظر، به اطمینانی نسبی دست یافت؛ بهخصوص آنکه در آثاری مانند تاریخ الامم و الملوک طبری، گاه این نقل قولها به اندازهای بلند است که احتمال نقل شفاهی منتفی میشود، آنگونه که میتوان آن را نشانه برگرفتن آنها از منبعی مکتوب تلقی کرد.
» بر این اساس میتوان گمان برد که مدائنی ابتدا کتابی درباره فتوح و حوادث خراسان تا حدود نیمه دهه 80 هجری نوشته و پس از آن سه اثر کوچکتر خود ( اختلاف الروایة فی خبر قتیبه، ولایة جنید بن عبدالرحمن و رافع بن اللیث) را به آن ضمیمه کرده است.
همانگونه که آمد، مدائنی سه اثر مستقل دیگر درباره خراسان داشته است: کتاب نوادر قتیبة بن مسلم که شامل اخبار حوادث سالهای 86 تا 96 هجری بوده است؛ کتاب ولایة اسد بن عبدالله القسری که حوادث دو نوبت حکومت اسد بر خراسان در سالهای 106 تا 109 و 117 تا 120 هجری را شامل میشده است و نیز کتاب ولایة نصر بن سیار که به گزارش حوادث سالهای حکومت این امیر اموی در فاصله سالهای 120 تا 131 هجری در خراسان پرداخته بود."