چکیده:
کتاب جوامع العلوم، تألیف سده چهارم در ماوراءالنهر دربردارنده اطلاعات مفیدی در زمینه تشکیلات حکومتی و اقسام علوم است. این اثر در زمینههای مختلف پژوهشی مورد استفاده قرار گرفته و دیدگاههای مختلفی درباره هدف نگارش و موضوع آن مطرح شده است. در این پژوهش، ضمن بیان دیدگاههای مختلف و تطبیق آنها با مطالب و موضوعات جوامع العلوم، به نقد و ارزیابی این نظرات پرداخته شده و مشخص گردیده است که این اثر مجموعهای از دانستنیهای اخلاقی و علوم مرتبط با تشکیلات حکومتی است که برای دیوانسالاران ردهبالا نگارش یافته.
خلاصه ماشینی:
"بخش پایانی مقاله دوم را _که با عنوان «مقدمه » مجزا شده است و به علوم غیر حقیقی اختصاص دارد_ میتوان بخشی منظم و تا حدودی حول یک موضوع دانست که ابن فریغون، جوامع العلوم، ۲۰۰٦، ١۲۸- ١۳٤، ١۸٦.
دومین دلیلی که میتوان برای رد نظر طبقه بندی علوم در جوامع العلوم برشمرد، این است که در کنار مباحث اصلی جوامع العلوم، بخش هایی گنجانده شده که نمیتوان نام «علم » بر آنها نهاد.
بنابراین ، جوامع العلوم بیش از آنکه به کتب طبقه بندی علوم شباهت داشته باشد، به کتابی چون سلوک المالک فی تدبیر الممالک میماند که در آن نیز به ذکر اقسام علوم و مباحث دیوانسالاری پرداخته شده است .
نقد دیگری که بر این نظر مترتب است این است که با مراجعه به کتب طبقه بندی علوم در سده چهارم هجری دانسته میشود که علوم کاربردی دیگری نیز رایج بوده است که در این کتاب یا اشاره ای گذرا بدان شده یا اساسا مورد اعتنا قرار نگرفته است ، علومی هم چون طب ، نجوم، جغرافیا، موسیقی عملی، حیل ، کشاورزی، علوم طبیعی و نظایر اینها که در کتب طبقه بندی علوم، به تفصیل از آنها سخن رفته است .
اعلم ، با رد نظر خدیو جم و سزگین _که این اثر را یک دانشنامه یا خلاصه ای از علوم سده چهارم هجری قلمداد کرده اند_ جوامع العلوم را «خلاصه ای از دانستنیهای خیلی ابتدایی ﴿مقدماتی﴾ در زمینه های گوناگون که هر دبیر یا مدعی دیگری میتوانست از آن استفاده کند و مانند دانشمند جامع الاطرف خود را نشان دهد»، عنوان میدارد."