چکیده:
هریک از چشم اندازهای ژئومورفیک می تواند نقش خاصی را در توسعه مناطق ایفاء کنند .در استان یزد اجرای هرگونه طرح آمایش سرزمین بدون در نظر گرفتن چشم انداز های کویری نمیتواند حلقه توسعه و عمران آنرا تکمیل نماید. زیرا چشم اندازهای کویری یکی از واحدهای عمده مورفوژنتیک در این استان است (کویر سیاهکوه، کویر ابرکوه، کویر در انجیر، کویر هرات و مروست، کویر ساغند و..) و چاره جوئی برای آمایش آنها می تواند نقش خاصی را در توسعه منطقهای ایفا نماید .بطوریکه میتوان مطالعه و شناسایی این چشم اندازها را از جمله محورهای اصلی طرح آمایش سرزمین این استان قلمداد نمود. در این میان، کویر درانجیر یا بافق سومین کویر از نظر وسعت بشمار می آید که به صورت یک چاله شمال غربی – جنوب شرقی از خرانق تا بافق بصورت چالهای در شرق شهرستان یزد قرار دارد. دراین مقاله که با روش تحلیلی و متکی به مجموعه از داده های رقومی در چهارچوب سیستم های اطلاعات جغرافیائی نسبت به شناخت و پتانسیل سنجی ان اقدام شده است میتوان نسبت به شناخت ویژگی های ژئومرفولوژیک این محیط در چهارچوب پنج سطح هندسی مبادرت نمود و بر این نکته تاکید ورزید که شناخت ژئومرفولوژی دیرینه ودینامیسم کنونی حاکم بر منطقه میتواند جایگاه انرا در چهارچوب سند راهبردی توسعه منطقه مشخص نماید . با توجه به نتایج بدست امده در این پژوهش می توان گفت با توجه به فرایند نمکزائی در این چاله کویر درانجیر یک پلایای فعال است و آثار داغ آبهها در اطراف آن نشان می دهد که دوران مرطوبتری را درگذشته تجربه کرده است. در حاشیه جنوب غربی آن آثار عملکرد تکتونیک فعال بطور موضعی قابل ردیابی است و تحلیل آبراههها در این منطقه مفهوم پیشینه رود را بخوبی روشن می سازد. پنج سطح محدب، مقعر، پلکانی، مستوی و سطوح ناپایدار بادی ارکان هندسه ارضی این چاله را شکل می دهد و در مجموع این چاله کویری بواسطه عوامل چندی قادر به ایجاد هویت مکانی چندانی نبوده و لذا فاقد ویژگی های مناسب جهت آمایش در محور گردشگری است. اما چنانچه مطالعات رسوب شناسی تایید نماید محور اصلی توسعه در این منطقه می تواند بر محور استخراج مواد و عناصر کمیاب فلزی و غیره که معمولا در مناطق کویری انباشت می شوند استوار گرددهریک از چشم اندازهای ژئومورفیک می تواند نقش خاصی را در توسعه مناطق ایفاء کنند .در استان یزد اجـرای هرگونـه طرح آمایش سرزمین بدون در نظر گرفتن چشم انداز های کویری نمی تواند حلقه توسعه و عمـران آنـرا تکمیـل نمایـد. زیـرا چشم اندازهای کویری یکی از واحدهای عمده مورفوژنتیک در این استان است (کویر سیاهکوه ، کویر ابرکوه ، کویر در انجیـر، کویر هرات و مروست ، کویر ساغند و..) و چاره جوئی برای آمایش آنها می تواند نقـش خاصـی را در توسـعه منطقـه ای ایفـا نماید .بطوریکه میتوان مطالعه و شناسایی این چشم اندازها را از جمله محورهای اصـلی طـرح آمـایش سـرزمین ایـن اسـتان قلمداد نمود. در این میان ، کویر درانجیر یا بافق سومین کویر از نظر وسعت بشمار می آید که به صورت یک چاله شمال غربی – جنوب شرقی از خرانق تا بافق بصورت چاله ای در شرق شهرستان یزد قرار دارد. دراین مقاله که با روش تحلیلی و متکی به مجموعه از داده های رقومی در چهارچوب سیستم های اطلاعـات جغرافیـائی نسبت به شناخت و پتانسیل سنجی ان اقدام شده است میتوان نسبت به شناخت ویژگی هـای ژئومرفولوژیـک ایـن محـیط در چهارچوب پنج سطح هندسی مبادرت نمود و بر این نکته تاکید ورزید که شـناخت ژئومرفولـوژی دیرینـه ودینامیـسم کنـونی حاکم بر منطقه میتواند جایگاه انرا در چهارچوب سند راهبردی توسعه منطقه مشخص نماید . با توجه به نتایج بدست امده در این پژوهش می توان گفت با توجه به فرایند نمکزائی در این چالـه کـویر درانجیـر یـک پلایای فعال است و آثار داغ آبه ها در اطراف آن نشان می دهد که دوران مرطوبتری را درگذشته تجربه کرده است . در حاشـیه جنوب غربی آن آثار عملکرد تکتونیک فعال بطور موضعی قابل ردیابی است و تحلیل آبراهه ها در ایـن منطقـه مفهـوم پیـشینه رود را بخوبی روشن می سازد. پنج سطح محدب ، مقعر، پلکانی ، مستوی و سطوح ناپایدار بادی ارکان هندسه ارضی این چالـه را شـکل مـی دهـد و در مجموع این چاله کویری بواسطه عوامل چندی قادر به ایجاد هویت مکانی چندانی نبوده و لذا فاقد ویژگی های مناسب جهت آمایش در محور گردشگری است . اما چنانچه مطالعات رسوب شناسی تایید نماید محور اصلی توسعه در این منطقه می توانـد بر محور استخراج مواد و عناصر کمیاب فلزی و غیره که معمولا در مناطق کویری انباشت می شوند استوار گردد.
خلاصه ماشینی:
"چنانچه از جاده یزد به بافق حرکت کنید به تپه های باریکی که به موازات کویر درانجیر کشیده شده برخورد خواهید کرد که به آن تل بهرام گور گفته می شود این تپه ها نمایشگر آنست که رسوبات فوق العاده جوان آبرفتی دوران چهارم که سطوح مقعر در این ناحیه را شکل میدهند شکسته شده و بالا آمده اند ارزیابی نقشه ١:٥٠٠٠٠ توپوگرافی منطقه بما نشان میدهد که شبکه آبراهه ها در این نقطه دچار آشفتگی شده و در بعضی از موارد دچار کمی انحراف هم شده است ولی مسیر اولیه آنها پس از عبور از این برامدگی ها دوباره مسیر اولیه خود را طی نموده و مفهوم پیشینه رود را تحقق بخشیده است (شکل – ٧).
تیپ دلتائی در منطقه جنوب کویر درانجیر رود خانه مطولی که سر در کوه های هزار دارد وارد دریاچه قدیمی درانجیر با ضخامت آبی حدود ٤٠ متر می شده است در محل اتصال این رودخانه با دریاچه ، دلتای نسبتا بزرگی تشکیل شده که اراضی قابل کشت این ناحیه نیز بر روی چنین سطحی تشکیل شده واگر چه خاکهای آن از نظر شوری در رده خاک های مناطق خشک محسوب میشود ولی اراضی کشاورزی شهر بافق نیز بر روی همین دلتا شکل گرفته است .
بر اساس مطالعات انجام شده توسط محققین ایرانی و خارجی تمامی چاله های موجود در ایران درحواشی خود سطوح متعددی را بصورت تراس به یادگار دارند که چاله درانجیر نیز از این قاعده مستثنا نبوده وحداقل سـه سـطح متفاوت ارتفاعی در مورد تراس های آن قابل شناسائی است این حدود بخوبی نشان میدهد که داغ آبه های سطح آب در مرطوب ترین فاز بـه ٤٠ متـر بـالاتر از حـد فعلـی می رسیده واین خود دلیلی روشن بر تغییرات عمده اقلیمی در مقیاس منطقه بوده اسـت ."