چکیده:
فاصله میان خواجه نصیرالدین طوسی تا ملاصدرا را میتوان دوره «فترت » در تاریخ فلسفة اسلامی نامید. در این دوره هرچند تفکر فلسفی هرگز متوقف نشد لیکن کار جدیدی نیز در فلسفه صورت نگرفت و مباحث فلسفی تحت الشعاع عرفان نظری و کلام قرار داشت و فیلسوفان این دوره بیشتر حاشیه نویس بودند تا مولف و مصنف . ظهور مکتب شیراز نقطة امیدی بود تا بذر آن در مکتب اصفهان به شکوفایی و ثمر نشیند و چنین نیز شد. شناخت مکتب اصفهان و بخصوص «حکمت صدرایی » بدون شناخت مکتب شیراز امکانپذیر نیست . صدرالدین دشتکی از جمله فیلسوفان و متکلمان دورة فترت و تربیت شدة مکتب شیراز است که در شکلگیری شخصیت ملاصدرا نقش اساسی داشته است . شناخت دشتکی و معاصرانش به ما کمک میکند تا هم سیر تاریخی اندیشه های فلسفی در جهان اسلام و هم اثرپذیری ملاصدرا و پیروانش را بهتر بشناسیم . دشتکی فیلسوف و متکلمی خلّاق ، مبدع ، مبتکر، پرتلاش و خستگی ناپذیر بود؛ گفتگوهای وی با معاصر نامدارش - جلال الدین دوانی - و نیز حواشی متعددی که بر کتاب تجرید الاعتقاد علامه محقق طوسی نوشته است ، گواه بر این ادعاست . علاوه بر این ، او فیلسوف و متکلمی نقّاد بود و در مسائل عمده فلسفی -کلامی آراء و اندیشه های متفکران پیش از خود را مورد نقد قرار داده است و از طریق همین روش نقادی مسائل جدیدی را وارد حوزه فلسفه اسلامی کرده است ، از جمله : ۱)اتحاد صورت با هیولی ؛ ۲)اتحاد نفس و بدن ؛ ۳)عدم بقای عناصر در مرکبات ؛ ۴) در مرکبات ، اجزاء بصورت بالقوه اند؛ ۵)اتحاد نفس با بدن در خارج ، منافی و متضّاد با تجرد آن نمیباشد. میتوان گفت ملاصدرا در طرح مسائل اصلی و زیر بنایی فلسفه خود از قبیل : اصالت وجود، حرکت جوهری ، نظریه تشکیک و اتحاد نفس با قوای خود، متـاثر از آراء و اندیشه های صدرالدین دشتکی بوده است . در این مقاله تلاش شده تا برخی از اندیشه های فلسفی دشتکی که در آثار حکمای پس از وی مورد بحث و مناقشه قرار گرفته ، مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد و میزان تاثیر وی بر اندیشه های فیلسوفان بعدی معلوم گردد.
خلاصه ماشینی:
"علاوه بر این ، او فیلسوف و متکلمی نقاد بود و در مسائل عمده فلسفی -کلامی آراء و اندیشه های متفکران پیش از خود را مورد نقد قرار داده است و از طریق همین روش نقادی مسائل جدیدی را وارد حوزه فلسفه اسلامی کرده است ، از جمله : ۱)اتحاد صورت با هیولی ؛ ۲)اتحاد نفس و بدن ؛ ۳)عدم بقای عناصر در مرکبات ؛ ۴) در مرکبات ، اجزاء بصورت بالقوه اند؛ ۵)اتحاد نفس با بدن در خارج ، منافی و متضاد با تجرد آن نمیباشد.
ملاصدرا در تعلیقات خود بر الهیات شفای ابن سینا، پس از نقل نظریات دشتکی ، مدعی است راه حل دشتکی در حل مشکل وجود ذهنی به مشرب او نزدیک است و مینویسد: برخی از بزرگان در دفع اشکال [وجود ذهنی ] روش دقیقی را پیموده اند که به روش تحقیق ما نزدیک است و برای بیان مقصود خود مقدمه یی را فراهم ساخته اند و آن مقدمه این است که «ماهیت شی ء از موجودیت آن متأخر است »؛ یعنی مادامی که شیئی موجود نگردد، ماهیتی از ماهیات نخواهد بود، (٣٣) زیرا معدوم صرف نه دارای ماهیت است و نه شیئی از اشیاء است .
» او دربارة مهمترین بخش استدلال دشتکی مینویسد: اگر ماده و صورت در جسم خارجی دو ذات مختلف باشند، حمل ماده بر جسم به هر اعتباری که اخذ شود محال خواهد بود، چون از برخی محققان نقل شده است که گفته اند: اجزاء و صفات متغایر بلحاظ وجود خارجی هم حملشان بر یکدیگر محال است و هم حملشان بر امر مرکب (= جسم )، بدلیل اینکه دو امر متمایز بلحاظ وجود خارجی ، هر چند با توجه به ذاتشان امکان ارتباط با یکدیگر را دارند ولی بدیهی است که بلحاظ واقع و خارج غیرممکن است گفته شود یکی عین دیگری است ."