چکیده:
فخر رازی، متکلم و فیلسوف قرن ششم هجری (543-606 ق) آثار بسیاری در حوزههای گوناگون معارف عصر خود نوشته است. گذشته از برخی از نظریات بدیع که در آثار منطقی و کلامی و فلسفی او دیده میشود، بسیاری دیگر از نوشتههای او بر پایۀ منابع دیگری فراهم آمده است که برخی از آنها امروز در دست است و بسیاری از آنها از میان رفته است. تحقیق در این آثار میتواند روشن کند که فخر رازی چگونه منابع خود را برمیگزیده و چگونه در آنها تصرف میکرده است. در این مقاله برخی از مباحث ریاضی که فخر رازی در آثار خود از ابن هیثم، ریاضیدان و فیزیکدان بزرگ قرن چهارم و پنجم هجری، نقل کرده است بررسی میشود و نوع و حدود تغییراتی که فخر رازی در این مطالب داده مورد بحث قرار میگیرد. این پژوهش میتواند پرتو تازهای بر ارتباط فکری میان اصناف مختلف محققان این دوران مهم از تاریخ فکری تمدن اسلامی – فیلسوفان، متکلمان، و عالمان – بیفکند و نیز میزان رواج برخی از آثار ابن هیثم را در حوزۀ فرهنگی ایران، تقریبا یک قرن و نیم پس از مرگ او، نشان دهد.
خلاصه ماشینی:
"دلیل دیͽری که آن هم نشان میدهد که فخر رازی این مطلب را از ابن هیثم گرفته است این است که ابن هیثم در حل شکوک کتاب اقلیدس ، از استدلال خود در شرح مصادرات اقلیدس با عباراتی بسیار نزدیک به عبارات فخر رازی، و بی آنکه پای قؤ̰ە «خیال » را در میان بیاورد، به اختصار سخن میگوید: در شرح مصادرات توضیح دادیم که دایره چͽونه به وجود میآید و گفتیم که دایره از خطی مستقیم و متناهی که در صفحه ای قرار داشته باشد پدید میآید که یک سر آن را ثابت نگاه داریم و در این صفحه بچرخد و به جای او̰ل برگردد (ابن هیثم ، حل شکوک، ص ٢١).
» ابن هیثم بعد از بیان این اشکال میگوید که این اشکال وارد نیست ، بلکه به همان روشی هم که اقلیدس گفته است میتوان روی چنین خطی مثلثی بنا کرد، منتهی برای این کار باید بر اصول دیͽری از هندسه وقوف داشت ، و اصولی که ذکر میکند همان «خواصی» است که فخر رازی هم یاد کرده است : سازنده ای که میخواهد بر ساختن مثلث متساوی الاضلاع در اجسام محسوس با ابزارهای محسوس توانا شود، باید بسیاری از خواص شکلها را بشناسد.
دیدیم که فخر رازی در المطالب العالیه از تقسیم خط به سه بخش به دست ابن هیثم سخن میگوید و گویا این روش چنان برایش جالب بوده که آن را در جامع العلوم نیز با ذکر نام او بدین صورت نقل کرده است : اصل سیم در قسمت کردن خط به سه قسمت متساوی: اقلیدس طریق قسمت کردن به دو نیمۀ متساوی گفته است اما ابوعلی الحسن بن الحسن بن الهیثم طریقی در قسمت به سه قسم متساوی یاد کرده است که آن را در این موضع نقل بکنیم ."