چکیده:
معرفت اضطراری که باور جمهور امامیه در دو مدرسه کلامی کوفه و قم بود، به تدریج در مدرسه کلامی بغداد دچار تحول گردید. بررسی سیر تاریخی تطور معرفت اضطراری در بغداد حاکی از آن است که از نوبختیان ، ابوسهل نوبختی همه معارف را نیازمند استدلال و در نتیجه کسبی می دانست ، ولی ابومحمد با آن که همه معارف را اضطراری نمی دانست ، درباره معرفت الله ، به جواز اضطراری و اکتسابی بودن آن معتقد بود. در فاصله نوبختیان تا شیخ مفید، تنها از ابوالقاسم کوفی عبارت مجملی از نگاشته های او به جا مانده که ظهور در اضطراری بودن معرفت دارد. سرانجام ، در دوران شیخ مفید و سپس سیدمرتضی و شیخ طوسی ، معرفت اضطراری به صراحت انکار شد و معرفت اکتسابی و عقلی مورد تاکید قرار گرفت .
خلاصه ماشینی:
"١ دیدگاه احتمالی اقلیت امامیه ، پس از دوران حضور به خامه متکلمان نام دار خاندان نوبخت (ابوسهل و ابومحمد) که جایگاه ویژه ای برای عقل و استدلال عقلی در مباحث دینی از جمله معرفت الله قائل بودند، استمرار و استکمال یافت ؛ با این حال ، تبیین اصلی اندیشه اکتسابی بودن معرفت و انکار معرفت فطری و اضطراری ، در بیان علمی شیخ مفید و سیدمرتضی انجام گرفت و علاوه بر آن که دلایل عقلی و نقلی اعتقاد به اکتسابی بودن معرفت را تبیین کردند، دلایل معتقدان به معرفت اضطراری ـ یعنی آیات و روایات ـ را توجیه و یا تأویل کردند.
این ترس ، احتمال دارد از خارج ، از طریق شنیدن تهدیدی که یکی به دیگری می کند، یا از طریق گوش دادن به سخنان مردمان که یکدیگر را به بی ایمانی و کیفری که نتیجه آن است بیم می دهند، و یا در نفس خودش هنگامی که امارات و نشانه های خوف را می بیند، حاصل شود؛ بنابراین خوف ، موجب می شود معرفت الله بر هر مکلفی واجب گردد و چون معرفت خدا به جز از طریق نظر و تفکر حاصل نمی شود، پس اولین تکلیف بندگان ، وجوب نظر و استدلال برای شناخت خداوند است (طوسی ، ١٤٣١ق : ١٨٧).
نتیجه گیری نتیجه بررسی تطور و تحول اندیشه معرفت اضطراری در مدرسه کلامی امامیه در بغداد در بازه زمانی نوبختیان تا شیخ طوسی ، آن که ابوسهل نوبختی ، به اکتسابی بودن همه معارف اعتقاد دارد، اما ابومحمد ـ فقط درباره معرفت الله ـ اعتقاد به جواز کسبی و اضطراری بودن آن دارد که احتمالا به دو فرآیند طولی برای معرفت الله معتقد بوده و یا این که معرفت الله را برای عده ای اضطراری و برای برخی اکتسابی و نیازمند تأمل و استدلال می دانسته است ."