چکیده:
چکیده از مهمترین مباحث مطرح درحوزه علوم قرآنی، نسخ است که در بسیاری از روایات، اشراف بر جوانب آن، ازجمله ویژگیهای مفسران قرآن بهشمار آمده است. از سویی، قرآنپژوهان، این پدیده را بر سه قسم، شامل نسخ حکم و بقای تلاوت، نسخ حکم و تلاوت، و نسخ حکم بدون تلاوت تقسیم کرده و از این میان، تحققیافتن مورد اول را بیشتر مفسران و پژوهشگران درحوزه علوم قرآن پذیرفتهاند؛ اما برسر دو قسم دیگر، اختلاف نظر وجود دارد؛ بهگونهای که میتوان گفت متقدمان، بیشتر به تحققیافتن آن تمایل داشتهاند؛ ولی متأخران از جهات متعدد، ادله ایشان را نقد کردهاند. در این پژوهش، بعداز ذکر معنای لغوی و اصطلاحی «نسخ» و سخنگفتن درباره مکتبهای سهگانهای که دکتر مصطفی زید در این حوزه برشمرده است، مفهوم و محدوده نسخ را تبیین کرده و پساز ذکر شروط تحققیافتن آن، نسخ تلاوت را بررسی و سرانجام، با نقد ادله موافقان و مخالفان نسخ تلاوت اثبات کردهایم اعتقاد به نسخ تلاوت، حاکی از برداشت شتابزده و نگاه سطحی به روایات است؛ زیرا تعریف نسخ و شرایط بیانشده ازسوی ایشان، با تقسیمبندی نسخ به سه قسم یادشده مطابقت ندارد و از سویی، دلیلی متقن مبنیبر تحققیافتن نسخ تلاوت نداریم؛ هرچند دلیل محکم عقلی هم مبنیبر نفی آن در دست نیست. واژههای کلیدی: نسخ، نسخ تلاوت، قرآن، شروط نسخ، انواع نسخ.از مهم ترین مباحث مطرح درحوزة علوم قرآنی، نسـخ اسـت کـه در بسـیاری از روایـات ، اشـراف بـر جوانـب آن ، ازجملـه ویژگـیهـای مفسران قرآن به شمار آمده است . از سویی، قرآن پژوهان ، این پدیـده را بر سه قسم ، شامل نسخ حکم و بقای تلاوت ، نسخ حکم و تلاوت ، و نسخ حکم بدون تلاوت تقسیم کـرده و از ایـن میـان ، تحقـق یـافتن مــورد اول را بیشــتر مفســران و پژوهشــگران درحــوزة علــوم قــرآن پذیرفتـه انـد؛ امـا بـرسـر دو قسـم دیگـر، اخـتلاف نظـر وجـود دارد؛ به گونه ای که میتوان گفت متقدمان ، بیشتر به تحقق یـافتن آن تمایـل داشته اند؛ ولی متأخران از جهات متعدد، ادلۀ ایشان را نقد کـرده انـد. در ایـن پـژوهش ، بعـداز ذکـر معنـای لغـوی و اصـطلاحی «نسـخ » و سخن گفتن دربارة مکتب های سه گانه ای که دکتـر مصـطفی زیـد در این حوزه برشمرده است ، مفهـوم و محـدودة نسـخ را تبیـین کـرده و پــس از ذکــر شــروط تحقــق یــافتن آن ، نســخ تــلاوت را بررســی و سرانجام ، با نقد ادلۀ موافقان و مخالفان نسخ تلاوت اثبـات کـرده ایـم اعتقاد به نسخ تلاوت ، حاکی از برداشـت شـتاب زده و نگـاه سـطحی به روایات است ؛ زیرا تعریف نسخ و شرایط بیان شده ازسوی ایشـان ، با تقسیم بندی نسخ به سه قسـم یـادشـده مطابقـت نـدارد و از سـویی، دلیلی متقن مبنیبر تحقق یافتن نسـخ تـلاوت نـداریم ؛ هـرچنـد دلیـل محکم عقلی هم مبنیبر نفی آن در دست نیست .
خلاصه ماشینی:
"٩. نسخ تلاوت و گروه های چهارگانه دربارة پیشینیه و زمینۀ پدیدآمدن مبحث نسخ تلاوت گفته انـد چـون درمیـان احادیـث اهـل سنت ، روایاتی فراوان بر ازبین رفتن بخشی از وحی قبل از جمع قرآن ازسوی ابـوبکر دلالـت میکنند و این روایات را بسیاری از علما و بزرگان آن هـا صـحیح دانسـته انـد، علمـای اهـل سنت برای فرار از اتهام تحریف قرآن ، تقسـیم بنـدیای جدیـد از نسـخ را بـه دسـت داده انـد (معرفت ، ١٤٢٨ق : ٢٤)؛ هرچند پس از ذکر این تقسیم ، برخی قرآن پژوهان شیعه هـم بخشـی از آن را پذیرفته ویا به امکان عقلی آن ، ملتزم شده انـد؛ از ایـن روی، براسـاس بررسـیهـای صورت گرفته ، موافقان و مخالفان نسـخ تـلاوت ، اجمـالا در چهـار گـروه بـدین شـرح قـرار میگیرند: نخست ، کسانی که نسخ تلاوت را پذیرفته اند و درصدد اثبات آن ازطریق ادلـۀ عقلـی و نقلی هستند (زرقانی، ١٤٢٣ق : ٢.
در تعریف نسخ ، یعنی «رفع حکم شرعی توسط شارع به دلیـل شـرعی متـأخر از آن » نیـز قیـودی وجود دارد که قبلا تبیین شده است ؛ همچنین قرآن پژوهان برای تحقق یافتن نسـخ ، شـرایطی را ذکر کرده اند که توجه به آن ها در تشخیص موارد نسخ ، ضروری است ؛ بدین ترتیـب ، در نقد روایات نسخ تلاوت ، جز بحث از سند و متن ، نکـات متعـارض بـا قیـود و شـرایط نسـخ مصطلح نیز درخور تأمل اند که در اینجا، نمونه هایی از آن ها را ذکر میکنیم : - «عمر بن خطاب وابی بن کعب قالا: کان فیما انزل من القرآن الشیخ والشیخه اذا زنیا فارجمو هما البته » (مالک بن انس ، ١٣٨٩ش : ٨٢٩؛ زرقانی، ١٤٢٣ق : ٢."