چکیده:
صدرالأفاضل قاسم بن حسین خوارزمی یکی از دانشمندان و ادیبان بزرگ ایرانی و صاحب کتاب الیمنی فی شرح الیمینی است که در سال ٦١٧ق در یورش مغولان به خوارزم کشـته شد. تا آنجا که می دانیم ، تنها کسی که شرحی از احوال و آثار او به دست داده ، یاقوت در کتاب معجم الأدباست . کتاب الیمینی عتبی غیر از اشتمال بر تاریخ دوره ای بسـیار مهـم از دولت غزنوی، از جمله کتابها و مآخذ ادبی مهم سدة پنجم است و تا چند قرن پـس از آن ، ادیبان به شرح و توضیح آن همت می گماشتند. یکی از نخستین کسـانی کـه بـه شـیوه ای خاص شرحی بر الیمینی نگاشت ، صدرالأفاضل خـوارزمی بـود. ایـن دانشـمند، الفـاظ و اصطلاحات کتاب الیمینی را با نثری ساده و روان و به ترتیب لغتنامۀ صحاح جوهری شرح نموده و به تصحیفات و تحریفات این کتاب نیز اشاره کرده است . این مقاله ، مشتمل است بر شرحی از زندگی و آثار عالم و ادیب قرن هفتم صدرالأفاضل خوارزمی و بیان ویژگیها و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیمنی، که از جمله آثار کمتر شـناختۀ وی در حوزة ادب ، تاریخ و جغرافیای ایران و برخی نقاط جهان اسلام است .
Sadr al-Afazel Qasem b. Hosayn Khwarazmi, one of the great Iranian scholars and literary men is the author of the Ketab al-Yomni fi sharh-e al-Yamini. .He was killed in 617 A.H/1220 CE. at the time of Mongol invasion of Iran. As far as we know, the only person who has given an account of Sadr al-Afazel’s life and works is Yaqut in his Mo’jam al- Odaba. Not only does the Ketab al-Yamini contain the history of an important period of the Ghaznavid rule, it is also one of the significant literary sources from the 5th/11th century, and until several centuries, men of letters devoted themselves to expounding the book and writing commentaries on it.
One of the first to have written a commentary on Al-Yamini in a special way was Sadr al-Afazel Khwarazmi .He set forth a number of the words and expressions used in the Al-Yamini in simple and fluently prose according to the order adopted by Jowhari’s Sehah Dictionary, referringto the divergences and misprints of the book as well.
This article includes an account of the life and works of Sadr al-Afazel and a description of his personality and the literary and historical standing of the Al-Yomni, one of his less known books in the field of literature, history and geography of Iran and some other parts of the Moslem world.
خلاصه ماشینی:
"٢. استناد به مآخذ مختلف : اطلاعات ادبی و نحوی و روایات تاریخی و نیز اشعار و ضرب المثـل و لطـایفی کـه خوارزمی گاه برای تفهیم بهتر معنای مفردات و اصطلاحات کتاب یمینی و نیـز رفـع ملال خواننده ارائه کرده ، برگرفته از مآخذ مختلفی است که می توان آنها را به چهـار قسمت تقسیم نمود: الف : شنیده های خوارزمی از دوستان و استادان : خوارزمی در بیشتر تألیفات خود، به ندرت به تصریح ، نـامی از اسـتادان و دوسـتان خود می برد و معمولا عبارات و تعبیرات او در این زمینه مبهم و کلی است : أخبرنـی به بعض أصحابی العراقیة ؛ بعض أصحابی البخاریة ؛ سمعت هذه الحکایـة عـن بعـض إخوانی الأفاضل ؛ بلغنی عن بعض الأئمة الترکیة (نـک: الیمنـی ، ص [٣٥ب ]، [٧أ]، [١٤ب ]، [٤٣أ]؛ العثیمین ١٩٩٠: ١.
٣. تصحیفها و تحریفهای کتاب یمینی خوارزمی با عبارت «هکذا صح » و «الصواب هو» به اصلاح برخی کلمـات تـاریخ یمینی پرداخته که ظاهرا در نسخه های این کتاب به اشتباه کتابـت شـده اسـت ؛ وی برای اثبات ادعای خود، به کاربرد آن کلمه در صفحات دیگر کتاب الیمینـی اشـاره کرده است ، برای نمونه در فصـل لام (ص [ ٧أ])، خـوارزمی قـولی را از عتبـی نقـل می کند: «وتنفک علیها لواحب الضلوع » سپس در توضیح «لواحب » می گویـد: «أی طرائقها، تحریف و الصواب لواحک بالکاف و اللحک مداخلة الشـی ء فـی الشـی ء و التزاقه به »."