چکیده:
یکی از ارکان مهم ارزش اخلاقی در اخلاق اسلامی از دیدگاه قرآن کریم «حسن یا قبح فاعلی» است. این رکن که از آن به نیت نیز تعبیر میشود، چنان بر عمل فاعل اثرگذار است که گاه در منابع اسلامی از آن بهعنوان هویت و اساس عمل یاد میشود. مقالة حاضر، به بررسی تاثیر نیت بر ارزش اخلاقی عمل از منظر قرآن میپردازد. با استفاده از آیات قرآن و دستهبندی آنها به دو گروه: «آیات بیانکننده تاثیر نیت بر عمل» و «آیات حاکی از تاثیر نیت بر نتیجة عمل»، میتوان به این نتیجه رسید که یکی از ارکان مهم ارزش اخلاقی عمل، «نیت عمل» است.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله مراد از نیت همان معنای فلسفی است که در فلسفة اخلاق اسلامی نیز مورد توجه است و نیت یعنی توجه به همان هدفی که کار برای رسیدن به آن صورت میگیرد و از آن به انگیزه انجام عمل تعبیر میشود.
توضیح آنکه با توجه به این نکته که شاکله به معنای چیزی است که نیت آدمی را شکل میدهد و اطلاق شاکله بر نیت از باب اطلاق سبب بر مسبب است، بنابراین در هر صورت نیت در شکلگیری عمل نقش دارد و چون آیه در مقام ارزشگذاری عمل است، دلالت بر تأثیر نیت بر ارزش عمل دارد.
قراین موجود در این دو آیه مؤید آن است که نیت در ارزشمندی این دو امر تأثیر و نقش اساسی دارد؛ زیرا در ذیل آیة اول میفرماید: «إذا نصحوا لله ورسوله ما علی المحسنین من سبیل»؛ یعنی صرف فراهم نبودن شرایط برای شرکت در جهاد کافی نیست، بلکه نصیحت لله ضرورت دارد و واژة «لله» دلالت بر انجام دادن کار (نصیحت) برای خدا دارد.
طبق این آیة شریفه، «رزق حسن» و «ورود به جایگاه مرضی پروردگار»، پاداش مهاجرانی است که هجرت آنها «فی سبیل الله» بوده است؛ یعنی نتیجهبخشی و ارزش این عمل نزد خداوند، به خدایی بودن نیت آن است، نه اینکه عمل به سبب مقاصد دنیوی مانند کسب مال یا رسیدن به مقام انجام شود.
پس این آیه نیز با تعبیر «فی الله» بر تأثیر نیت در نتیجة عمل دلالت دارد.
بنابراین از دیدگاه قرآن محوریترین نقش در ارزش اخلاقی عمل از آن نیت انجام کار است.