چکیده:
با توجه به اهمیت و جایگاه محوری اسم «رب» در نظام معنایی قرآن کریم، در این مقاله با نگاهی تاریخی ـ انتقادی به بازخوانی دیدگاههای دانشمندان مسلمان در مورد واژه «رب» و اشتقاق و معنای آن پرداخته میشود؛ تا ضمن دستیابی به تصویری روشن از روشهای مورد استفاده در معناشناسی واژگان قرآنی و نتایج حاصل از آن، نقاط قوت و ضعف آنها آشکار گردد و زمینه استفاده از روشهای روزآمد جهت رفع نارساییهای موجود فراهم آید. از مجموع اقوال و شواهد مورد استناد فرهنگنویسان متقدم چنین برمیآید که واژه «رب» ـ که همگی آن را از ریشه مضاعف ربب دانستهاند ـ در زبان عربی پیش از اسلام در معنای «مالک» به کار میرفته است، و حتی برخی، مبدأ اشتقاق «رب» را «تربیة» (از ریشه ناقص ربو) دانستهاند. با توجه به دیدگاه دانشمندان مسلمان در باب اشتقاق و لزوم قرابت توأمان ریشه و معنا، فرهنگنویسان متقدم میبایست «رب» را واژهای جامد تلقی میکردند چرا که از سویی پیوند معنایی میان صورت اسمی «رب» با کاربردهای فعلی ریشه ربب روشن نبوده است و از سوی دیگر، پیوند میان ریشههای ربب و ربو. با وجود تلاشهای برخی دانشمندان مسلمان جهت یافتن مبدأ اشتقاقی برای صورت اسمی «رب» از کاربردهای فعلی ریشه ربب، تلاشهای آنان نارسا بوده و نه پیوند معنایی صورت اسمی «رب» را با کاربردهای فعلی ریشه ربب روشن ساختهاند و نه چگونگی پیوند برخی کاربردهای ریشه مضاعف ربب را با ریشه ناقص ربو و معنای «تربیة»؛ پیوندهایی که به نظر میرسد با نگاهی فراتر به زبان عربی و بررسی تطبیقی آن با سایر زبانهای همخانواده در خانواده زبانهای سامی، آشکار خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
از مجموع اقوال و شواهد مورد استناد فرهنگ نویسان متقدم چنین برمی آید که واژه «رب» ـ که همگی آن را از ریشه مضاعف ربب دانسته اند ـ در زبان عربی از پیش از اسلام در معنای «مالک» به کار می رفته است اما صورت فعلی مجرد رب یرب یا کاربردهای فعلی مزید ریشه ربب، در معنای ملک یملک کاربرد نداشته است و حتی برخی ، مبدأ اشتقاق «رب» را «تربیة » (از ریشه ناقص ربو) دانسته اند.
در این معنا کاربرد فعلی مجرد ریشه ربب برگرفته از صورت اسمی «رب» ـ به معنای «کسی که نسبت به فردی/ گروهی سروری می کند و مالکیت و سرپرستی وی/ آنان را در اختیار دارد» ـ دانسته شده است (أزهری، ١٩٦٧م ، ج ١٥، ص ١٧٦؛ قس : ابن أنباری، ١٤١٢ق ، ج ٢، ص ٨١-٨٢، که با توجه به روایت صفوان (لأن یرنی رجل من قریش أحب إلی من أن یربنی رجل من هوازن) و کاربرد «رب» در معنای «سید مطاع» می گوید: «فمعناه: لأن یملکنی »).