چکیده:
مفاهیم در علوم انسانی، جایگاه مهمی در معرفتشناسی دارند؛ ازهمینرو فرایند ساخت و ادراک مفاهیم- بهویژه مفاهیم انتزاعی صرف- از مباحث مبنایی در علوم انسانی به شمار میآید که علاوه بر فلسفه، منطق و اصول فقه، دانش زبانشناسی را نیز به بحث میکشد. ساخت و ادراک این نوع مفاهیم غیرعینی بر مبنای مفهومسازی با منشأ ذهنی و زبانی صورت میگیرد که ریشه در بحث ارتباط «زبان و ذهن» دارد. اگرچه ظاهرا خاستگاه مفهومسازی در فلسفه غرب است و فلسفه تحلیلی و علم معناشناسی معاصر- تحت عنوان معناشناسی شناختی- عهدهدار این مباحث شدهاند، ریشه اصلی آن را آن هم با تقدم زمانی چندقرنی، باید در مبحث «دلالت لفظ بر معنا» در منطق و اصول فقه جستجو نمود؛ مباحثی که عمدتا اصول فقه و فلسفه اعتباریات عهدهدار آن هستند. فرایند مفهومسازی در فلسفه تحلیلی بر مبنای «ادراک استعاری» از انطباق محسوس بر ملموس و در فلسفه اسلامی بر مبنای «ادراک اعتباری» از انتقال مفهوم عینی به ذهنی صورت میگیرد. سعی این نوشتار تحلیل تطبیقی مبانی معناشناسی فرایند ساخت و ادراک مفاهیم انتزاعی صرف در فلسفه تحلیلی غرب و فلسفه اسلامی است.
خلاصه ماشینی:
"خاستگاه بحث مفهومسازی محل پیوند زبان و ذهن (اندیشه یا ادراک) است که اگرچه ظاهرا ریشه در فلسفه غرب (فلسفه تحلیلی) دارد و علم معناشناسی تحت عنوان «معناشناسی شناختی» (Cognitive Semantic) عهدهدار این مباحث شدهاند، ریشه اصلی این بحث را، آن هم با تقدم زمانی چندقرنی، باید در مبحث ارتباط لفظ با معنا در فلسفه اسلامی و فلسفه اصول فقه جستجو نمود؛ مباحثی که عمدتا اصول فقه و فلسفه اعتباریات عهدهدار آن هستند.
نه تنها اینگونه نیست، بلکه این موضوع در علوم اسلامی- بهویژه فلسفه، منطق و اصول فقه- ذیل مبحث الفاظ از سابقه تاریخی بیشتری نسبت به فلسفه غرب برخوردار است؛ «بهطوریکه قاطعانه میتوان گفت بسیاری از مسائل معناشناسی معاصر در قرن سوم و چهارم هجری قمری صورتبندی شدهاند» (پاکتچی، 1387، ص120)؛ برای نمونه شهید صدر از مباحث الفاظ در علم اصول، به فلسفه زبان تعبیر نموده و آنها را ذیل عنوان «مباحث لفظی تحلیلی» (البحوث اللفظیه التحلیلیه) بررسی کرده است (ملکیان، 1384، ص52).
جنبه بلاغی و زیباییشناختی صرف داشت، در این است که در استعاره مفهومی دیگر این نقش ادبی مورد نظر نیست، بلکه کارکرد اصلی آن، شناخت و درک یک حوزه مفهومی بر اساس مفاهیم متعلق به حوزه مفهومی دیگر است که از طریق وجه شباهتی که بین آن دو وجود دارد، صورت میپذیرد (گلفام و یوسفی راد، 1381، ص64) با رویکرد زبانشناسی شناختی، استعارهها در سراسر زبان جاری بوده، در فرایند مفهومسازی و تعقل بشری جای دارند."