چکیده:
در برسـی وضـعیت هنـر و معمـاری اوایـل دورة قاجـار بـه ویـژه دوران فتحعلـیشـاه ، مـیتـوان عوامـل متعـددی را یافـت کـه بـر خلـق آثـار هنـری و شاخصـه هـای معمـاری ایـن دوره اثرگـذار بــوده انــد. در میــان ایــن عوامــل ، سیاســت هــای مــذهبی فتحعلــیشــاه ، نقــش بــارزی ایفــا کــرده اسـت . مقالـه حاضـر بـا تکیــه بـر روایـت هـای تـاریخ ذوالقـرنین ، نوشـته فضـل الله خـاوری کـه از منــابع مهــم دوره هــای اولیــه قاجــار اســت ، در صـــدد بررســی آثــار همگرایـــی دو نهــاد دیــن و دولـت در بـروز رخــدادهای تـاریخی هنـر عصـر فتحعلـیشـاه اسـت . شاخصـه عمـدة ایـن اثـر بـه سـبب ویژگـیهـای خـاص مـورخ ، سـمت او در دربـار بـه عنـوان ملفوفـه نـویس ، تجربـه خـاوری در تــذکره نویســی و ســبک خــاص او در بیــان جزئیــات اســت . دســـتاوردهای حاصــل از ایــن پــژوهش نشــان مــیدهــد کــه احــداث ، تعـــمیر و تــزئین بســیاری از آثــار معمــاری ایــن دوره بــه ویــژه بناهــای مــذهبی (نظیــر مســاجد، مــدارس دینــی) و توجــه خــاص شــاه بــه حــرم ائمــه معصــومین تحــت تــاثیر تعــاملات دیــن و دولــت رخ نمــوده اســت . نوشــتار حاضــر بــا تلفیــق دو روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی مربوط فراهم گردیده است .
خلاصه ماشینی:
دیــدارهای مکـــرر پادشـــاه از علمـــا ابـــراز مراتـــب ارادت و اخـــلاص بـــه محضـــر علمـــا، اعطـــای کمــک هــای نقـــدی و جنســی بــه علمــا و ســادات ، دعــوت از علمــایی نظیــر شــیخ احمــد (از علمــای مشــهور دورة فتحعلــیشــاه ) بــرای حضــور در دارالخلافــۀ تهــران ، مصــادیقی از ایـن ســیاست هـای حمـایتی شـاه در قبـال علمـا بـود، البتـه فلـور (ایـران شـناس هلنـدی) معتقـد اسـت قاجارهـا بـرای کســب حقانیـت رژیـم خـود، بـا دادن رشــوه ، پـول ، زمـین و نفـوذ بـه علمـا آن هـا را وادار مـیکردنـد کـه اگـر آشـکارا از رژیـم حمایـت نمـیکننـد، دسـت کـم دربـارة قـدرت سیاسـی حــکومت سکــوت اختیـار کننـد و هـر وقـت عـالمی، هدیـه یـا منصـبی از حکومـت مـیپـذیرفت نشـان آن بـود کـه بـه طـور تلـویحی حکومـت موجـود را بـه رسـمیت شـناخته اسـت (فلـور، ١٣٦٥: ٢٢).
بنــای این مسجد بـه دسـتور فتحعلـیشــاه و بـه همـت حـاجی سـید حسـنی و اسـتادی صـفرعلـی معمـار سـاخته شـد و کـار آن در سـال ١٢٤٣ق بـه پایـان رسـید و همچنـین موقوفـات شـیخ علاءالدولــه ســمنانی عــارف مشــهور قــرن هشــت نیــز بــه ایــن مســجد اختصــاص یافــت و بــدین ترتیــب از موقعیــت بســیار خــوبی برخــوردار گردیــد؛ مســجد دارای چهــار ورودی از طـرف شـمال ، جنـوب ، شـرق و شـمال شـرقی اسـت و بـه اسـتثنای در شـمال شـرقی کـه بــه وســیله یــک دالان طــولانی بــه تکیــه معــروف پهنــه راه دارد، ســه در دیگــر دارای هشــتی، دالان و دهلیــز هســتند و فقــط ســردرهای شــمال و شــرق اســت کــه تزئینــات مقــرنس کــاری گچــی بســیار زیبـــا و دو گوشــواره و دو طبقــه در طــرفین یــا پشــت بغــل - هـای کاشـیکـاری دارنـد.