چکیده:
ستاره شناسی یونانی از طریق کتاب مجسطی بطلمیوس به زبان عربی وارد شد و توانست منشا آثار گوناگون علمی در عالم اسلام شود. هیئت که نماینده وجه کیهان شناسانه نجوم در تمدن اسلامی است، آهسته آهسته از دیگر رشته های نجوم مجزا شد و تبدیل به یک رشته خاص و مستقل از دانش نجوم گردید. در این مقاله تلاش شده، بیشتر آثار شناخته شده که در زمینه علم هیئت در تمدن اسلامی نوشته شده اند معرفی گردیده و طبقه بندی شوند. ویژگی های هر کدام از این آثار با مراجعه به نسخ خطی به جا مانده از این آثار ذکر می شود و خصوصیات علمی مهم ترین آنها با یکدیگر مقایسه می شود. در انتها جامع ترین آثار هیئت را که بیشتر آنها در قرن هفتم هجری نوشته شدند، با تفصیل بیشتری بررسی خواهیم کرد.
Once the Greek astronomy's most worthy masterpiece، Ptolemy’s Almagest، was translated into Arabic، many scientific works were produced in Islamic civilization. The genre known as Hayʾa، which deals with the cosmological aspect of astronomy، gradually seperated itself from other astronomical branches. While these branches were in relation with each other، their goals were different. Computational astronomy، known as science of “Zijes”، was developed to produce arithmetical tables to forecast the position of the heavenly bodies in any given time. The science of astronomical instruments and science of timekeeping were two of the other branches of astronomy. Science of Hay'a uaully presents a non-technical descrpition of the large scale structure of the universe، i.e. the Earth and its position، configuration and size of the celestial spheres and the planets. In this article almost all of the Hayʾa books of Islamic civilization are listed and classified. Based on their manuscripts we mention their scientific specifications and compare them with each other. The golden age of these works in 12th century is studied in more details.
خلاصه ماشینی:
علاوه بر اين وي در فصل اول از مقالۀ نهم دربارٔە ترتيب فاصلۀ سيارات ، ماه و خورشيد تا زمين بحث کرده است (ص ۴١٩-۴٢٠) و همچنين در مقالۀ سيزدهم کتاب پس از آن که مدل هاي حرکت در عرض را معرفي و اثبات ميکند چنين مي نويسد: اکنون هيچ کس نبايد دربارٔە طبيعت پيچيدٔە تمهيدات ١ ما چنين قضاوت کند که چنين فرضيه هايي بيش از حد داراي جزئيات هستند.
بنا بر اين آن طور که بعضي از نويسندگان کتاب هاي طبقه بندي علوم نوشته اند، نميتوان گفت آثار هيئت فاقد براهين هندسي و رياضي هستند (طاشکوپري زاده ، ج ١، ص ٣۴٨؛ ابن الاکفاني، ص ٢٠٢)، زيرا بسياري از آثار هيئت هستند که براهيني هندسي و غيرهندسي دارند و در هر مبحثي به طور مفصل وارد جزئيات مي شوند و نظرات گذشتگان را نقد کرده و به ذکر نظرات خود مي پردازند.
ولي نيمۀ اول التفهيم به نظر مي رسد که شايد در فرايند تکاملي کتب هيئت نقشي داشته باشد، زيرا مانند ديگر آثار مقدماتي هيئت ، بعضي از ويژگيهاي کتب هيئت را دارا است : مقدمات هندسي، مدل هاي افلاک سيارات و ماه و خورشيد و مباحثي مختصر در علم ابعاد و اجرام و علم جغرافيا.
ولي آنچه به عنوان اصول طبيعي علم هيئت در بخش الحاقي في هيئة العالم ابن هيثم آمده است و در آثار مهم هيئت مثل تذکره ذکر شده است ، در اين کتاب ديده نمي شود.
ــــــــــ Thābit Ibn Qurra: Science and Philosophy in Ninth-Century Baghdad (Berlin and New York: Walter de Gruyter).