چکیده:
شیخ حر عاملی از جمله عالمان اخباری است که میتوان آگاهیهای مفیدی در باب معرفتشناسی و منابع شناخت از میان آثار وی به دست آورد. بحث از منابع شناخت آنگونه که بتواند جهتگیریها و منطق عملی افراد را در مواجهه با مسائل کلامی بنمایاند، شامل سه مسئله خواهد بود: اول حیطه کارکرد هر یک از منابع و ترسیم حدود قابلیت آنها برای استخراج معارف دینی؛ دوم رابطه آنها با یکدیگر و پاسخ به این پرسش که امکان رسیدن به دادههای کدام منبع از طریق دیگر منابع نیز وجود دارد؛ سوم حل اختلاف میان مؤدای آنها و تبیین راهی که بتوان بر اساس آن در از میان بردن تعارض ظاهری گام نهایی را برداشت. شیخ حر به این مسئله توجه خاصی داشته است. وی سه منبع فطرت، عقل و وحی را بهعنوان منابع شناخت معرفی کرده، سپس راه رسیدن به پاسخ را بهتفصیل فراهم ساخته است.
خلاصه ماشینی:
بحث از منابع شناخت آنگونه که بتواند جهتگیریها و منطق عملی افراد را در مواجهه با مسائل کلامی بنمایاند، شامل سه مسئله خواهد بود: اول حیطه کارکرد هر یک از منابع و ترسیم حدود قابلیت آنها برای استخراج معارف دینی؛ دوم رابطه آنها با یکدیگر و پاسخ به این پرسش که امکان رسیدن به دادههای کدام منبع از طریق دیگر منابع نیز وجود دارد؛ سوم حل اختلاف میان مؤدای آنها و تبیین راهی که بتوان بر اساس آن در از میان بردن تعارض ظاهری گام نهایی را برداشت.
اکنون پرسش قابل طرح این است که کدام قوه از قوای انسان درککننده معارف اجمالی است؟ شیخ بهصراحت از این قوه با نام فطرت یاد نکرده و نام دیگری نیز بر آن ننهاده است، اما با بررسی شواهد موجود در کلام او درباره معرفت غیر اکتسابی میتوان اطمینان یافت که به وجود چنین منبعی قائل است.
او برای دسته دوم هیچ جایگاهی در اعتقادات قائل نیست و استفاده از این ادله را جایز نمیداند (حر عاملی، 14۲۵: ۸۵؛ همو، ۱۳۷۶: ۱۲۷) و بخش عمده ادله متکلمان عقلگرا در اعتقادات را مصداق این دسته میداند (حر عاملی، 14۲۵: ۸۷)، اما دسته اول از ادله را در اعتقادات حجت میداند، ولی از سوی دیگر قائل است که هر آنچه عقل در باب اعتقادات کشف کند، وحی نیز آن را بیان کرده است و با وجود کتاب و سنت ما از این ادله بینیاز هستیم، بلکه اینها مؤید نقل هستند (حر عاملی، 14۰۳: ۴۲۶).