چکیده:
زمینهساز بودن فضیلتها و رذیلتهای اخلاقی برای ملکات نفسانی و نیز تأثیر متقابل ملکات نفسانی و معرفت از دیرباز در متون اخلاقی اسلامی مورد توجه بوده است. نصیر الدین طوسی در نظام اخلاقیای که با رویکرد فلسفی ارائه میدهد، این تأثیر متقابل را از دو جهت بررسی کرده است. همچنین وی اقسام فضیلت و رذیلت و تأثیر آن دو بر فرایند شکلگیری معرفت و نیز نقش معرفت در کسب فضیلتها و رذیلتها اخلاقی را بهتفصیل به تصویر کشیده است. تقسیم فضیلتها و رذیلتها به اخلاقی و عقلانی، نوعی گرتهبرداری صوری از مباحث معرفتشناسی اخلاقی معاصر است که در این نوشتار تلاش میشود پیشینۀ محتوایی آن در آثار نصیر الدین طوسی معرفی گردد.
خلاصه ماشینی:
از سوی دیگر، تقسیم فضیلتها و رذیلتها به عقلانی و نفسانی گرچه از دستهبندیهای جدید در معرفتشناسی اخلاق است، ولی در این نوشتار پیشینه محتوایی اینگونه تقسیم در آثار اخلاقی نصیر الدین طوسی نیز معرفی شده است.
بنا بر مطالب پیشگفته، تعریف ملکه از نگاه نصیر الدین طوسی به این شرح است: ملکه کیفیتی نفسانی است که از سویی تحت تأثیر طبیعت فرد است و از سوی دیگر، از تکرار فعل و عادت حاصل میشود و سبب آسانی صدور فعل از نفس بدون نیاز به فکر و اندیشه میگردد.
نکتهای که در تعریف نصیر الدین طوسی از نطق وجود دارد و آن را با برخی دیگر تعریفها متفاوت میسازد، تأکید همزمان به برخورداری از تمییز قبیح و مذموم و شاخص شناخت فعل اخلاقی در کنار ادراک معقولات است که این نکته به توجه او بر دو قوه نفس ناطقه، یعنی عقل نظری و عقل عملی باز میگردد.
در ادامه، قسمت قالبهای یادشده که بیانگر ارتباط دوسویه معرفت و ملکات نفسانی است، بیان میگردد و سپس هریک از این دو سوی ارتباط جداگانه بررسی میگردد: الف) ارتباط ملکات و معرفت بسان ماده و صورت چنانکه گذشت در بحث کمال انسان به دو قوه نفس ناطقه انسان اشاره میشود که یکی قوه عملی و دیگری قوه نظری است.
نصیر الدین طوسی این معرفت را گام نخست برای رسیدن به معرفت مطلوب حقیقی میداند که غایت کمال است و نفس بهواسطه آن به عالم توحید و مقام اتحاد میرسد.
سرفصلهایی همچون فرایند معرفتبخشی عقل فعال، بحث اخلاقی سیر و سلوک و نیز آداب کسب علم از جمله عنوانهایی است که در آثار فلسفی و اخلاقی نصیر الدین طوسی درباره تأثیر فضائل بر معرفت اشارههایی شده است.