چکیده:
ماده اصلی شعر تعلیمی، علم و اخلاق و هنر است. بر روی هم دو نوع شعر تعلیمی در ادبیات ملل دیده میشود. نوعی که موضوع آن خیر و نیکی است (حوزة اخلاق) و نوعی که موضوع آن حقیقت و زیبایی است (حوزة آموزش علم یا ادب). از نوع دوم میتوان رسالة منظوم سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ﻫ) به خط خود مصنف در آموزش خوشنویسی را نام برد که یکی از نسخ خطی کتابخانة عمومی دولتی سن پطرزبورگ به نام «م.ا.سالتیکوف شچدرین» است. این رساله که در۳۴ فصل در قالب مثنوی و بحر خفیف مخبون مقصور یا محذوف تنظیم شده است و بر اشعار متکلف آن زمان برتری دارد، منبع پر ارجی است که علاوه بر دستور رسمالخط، جهانبینی و رویدادهای مهم زندگی خوشنویس در آن تبیین گردیده است؛ آنچنان که سجایای اخلاقی و هنری او را مکشوف میسازد همچون پرهیز از دروغ و بهتان و غیبت و حسد، روزه گرفتن با صدق تمام، زیارت آستان رضا، احترام به پدر و مادر، بستن چشم سر و دیدن با چشم سر و ترک خواب و خور. این رساله، نخستین اثری است که مسائل نظری و فنیخط نستعلیق را در ۲۲ فصل بحث کرده است و تاثیر فراوانی در رسالة «آداب المشق» میرعماد قزوینی (خوشنویس معروف نیمة دوم قرن دهم ﻫ.) داشته است و بر اثر مساعی او خط نستعلیق به درجة کمال رسید. او شیوة ساده و روشن نستعلیق را ابداع کرد و بسیاری از خوشنویسان را تربیت نمود. بنا بر اعتقاد او، اصل خطوط، خط کوفی است که واضعش امام علی(ع) است. قلم سرخ محکم، کاغذ خطایی و سمرقندی و نیم رنگ با آهاری مطلوب و مهرة مناسب، تیغ قلمتراش متعادل، دراز نکردن خانههای قلم، برابری نیش وحشی و نیش انسی، سطبری نیقط، کاربرد قط دوم و قط متوسط، سلوک کاتب، قواعد کتابت حروف، آزمایش سر قلم با نقطه، مشق قلمی و نظری و پسندیده نبودن اصلاح خط از جمله نکات مهمی است که در این رساله مطرح شدهاست. در این مقاله سعی بر این است که ضمن معرفی رسالة سلطان علی مشهدی، جایگاه آن در هنر خوشنویسی و ادبیات تعلیمی تبیین گردد.
خلاصه ماشینی:
این رساله که در۳۴ فصل در قالب مثنوی و بحر خفیف مخبون مقصور یا محذوف تنظیم شده است و بر اشعار متکلف آن زمان برتری دارد، منبع پر ارجی است که علاوه بر دستور رسمالخط، جهانبینی و رویدادهای مهم زندگی خوشنویس در آن تبیین گردیده است؛ آنچنان که سجایای اخلاقی و هنری او را مکشوف میسازد همچون پرهیز از دروغ و بهتان و غیبت و حسد، روزه گرفتن با صدق تمام، زیارت آستان رضا، احترام به پدر و مادر، بستن چشم سر و دیدن با چشم سر و ترک خواب و خور.
قلم سرخ محکم، کاغذ خطایی و سمرقندی و نیم رنگ با آهاری مطلوب و مهرة مناسب، تیغ قلمتراش متعادل، دراز نکردن خانههای قلم، برابری نیش وحشی و نیش انسی، سطبری نیقط، کاربرد قط دوم و قط متوسط، سلوک کاتب، قواعد کتابت حروف، آزمایش سر قلم با نقطه، مشق قلمی و نظری و پسندیده نبودن اصلاح خط از جمله نکات مهمی است که در این رساله مطرح شدهاست.
در زیر فصول رسالة سلطان علی مشروح آمده است: فصل اول: ستایش باری تعالی: ای قلم تیـزکن زبان بیان بهر حمد خدای هر دو جهان آن خدایی که آفریده قلم زان قلم حرف صنع کرده رقم (ر: ۱۲) فصل دوم: مدح حضرت رسول(ص): مصطفی را که فیض از مولیست حاجت خواندن ونوشتن نیست (ر:۱۲) فصل سوم: مدح حضرت علی(ع): مرتضی اصل خط کوفی را کرد پیدا و داد نشو و نما (ر:۲۲) به روایت معتبر حضرت علی (ع) نخستین فردی بود که به شیوهای شخصی خط معروف به کوفی را نوشت.