چکیده:
بهداشت و پاکیزگی در فرهنگ ایرانی و اسلامی از جایگاه ویژهای برخوردار است. بنا بر شواهد تاریخی، ساخت حمام در زمان هخامنشی و سپس ساسانی در ایران رایج بوده و در دوره اسلامی به اوج خود میرسد. شستو شوی جسم و حمام رفتن برای ایرانیها علاوه بر پاکیزه کردن تن، جزء آیین مذهبی هم بوده است. در بسیاری از دورههای اسلامی ایران، انگیزه ساخت حمام با باورهای دینی پیوند خورده و بسیاری از حمامها با نیت وقف ساخته شده است. در این پژوهش سعی شده به بررسی کارکرد حمامهای وقفی ایران بپردازد. یافتههای این تحقیق، نشان میدهد که حمامهای وقفی جدا از اهمیت تامین بهداشت و پاکیزگی و کارکرد اجتماعی و زیباشناختی، نمود بیشتری در حوزه کارکرد دینی داشتند و بهعنوان یکی از منابع مالی مساجد، مدارس و سایر بناهای مذهبی و عامالمنفعه مطرح بودهاند و بخشی از درآمد حمامهای وقفی بر اساس وقفنامه به این بناها اختصاص داده میشده که باعث رونق و ترویج آنها میشده است. درآمد برخی دیگر از حمامهای وقفی، برای نگارش کتاب وقف میشدند و از طرفی دیگر برخی از این حمامها، خود نمونهای از شکوه معماری ایرانی- اسلامی بودند. روش گردآوری مطالب، کتابخانهای و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده است.
خلاصه ماشینی:
به گفته برخی از محققان ساخت حمام به زمان جمشید پادشاه پیشدادی میرسد [2] و براساس شواهد تاریخی ساخت حمامهای عمومی از عهد هخامنشی و ساسانی در همه شهرهای ایران وجود داشته است، نمونهای از حمام یافت شده در کاخ شاهی هخامنشی در تخت جمشید گواه بارزی بر این امر میباشد [3] گرچه در برخی از منابع از جمله طبری ابهاماتی در مورد اینکه ایرانیان پیش از اسلام حمام داشتهاند مطرح است [4] .
زیرا اسلام به نظافت بدن اهتمام فراوان دارد تا آنجا که علاوه بر توصیههای کلی، آن را در قوانین شرعی و برنامههای عملی خود قرار داده و بهصورت وضو و غسل واجب گردانده است [5] بدون تردید استحمام از روشهای مناسب برای نظافت و پاکیزگی است و به نظر میرسد توصیههای اسلام به رعایت نظافت در توسعه حمامها بهویژه در دوران شکوفایی تمدن اسلامی نقش شایانی داشته است [6] دوره سلجوقی یکی از دورانهای مهم در عرصه معماری است که در این دوره تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عامالمنفعه مانند گرمابه به چشم میخورد.
در مورد آثاری که به کار کرد حمام اشاره کردهاند باید به مقالات: حمام و کارکردهای اجتماعی آن در سده میانه تاریخ ایران از نویسندگان: امامعلی شعبانی و سعیده جباره و مقاله حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه) علیرضا ملایی توانی و میثم غلامپور نیز به کارکردهای حمامهای ایرانی پرداخته شده است اما تفاوت مقاله حاضر با این مقالات، توجه بیشتر بر کارکرد حمامهای وقفی ایران است.
کارکرد دینی کارکرد دینی حمام را از دو بعد میتوان مورد بررسی قرار داد: 1- دستورات الهی برای نظافت و پاکیزگی و انجام غسل که توسط استحمام انجام میشود و 2- سنت وقف و ساخت حمامهای وقفی.