چکیده:
خویش، واژگان جدیدی میآفرینند و در این فرایند، از تواناییهای پیدا و پنهان زبان خود بهره میبرند. برای نمونه، اشتقاقی بودن زبان عربی باعث شده است تا اهل زبان بتوانند واژگان فراوانی با معانی متعدد از یک ریشه برسازند. انگلیسی زبانان هم از ویژگی اشتقاقی، ترکیبی و پیوندی زبان خود برای خلق واژه استفاده میکنند. در زبان فارسی نیز اهل زبان با تکیه بر امکانات و تواناییهای زبان خویش، واژگان جدیدی میآفرینند. در زبان فارسی حداقل از پنج روش برای ساخت واژه جدید استفاده میشود که برخی نظیر ترکیب، اشتقاق، تکرار، تخفیف و تخلیص یا سرواژه سازی، پرکاربرد هستند و برخی دیگر در مباحث زبانی مغفول ماندهاند. تکرار از روشهای ساخت واژه است و از این روش، واژههای فراوانی ساخته شده است. این مقاله میکوشد با توجه به متن سه کتاب صور خیال در شعر فارسی شفیعی کدکنی، سخن ها را بشنویم اسلامی ندوشن و با کاروان حله زرّین کوب، رویکرد واژهسازی از راه تکرار را در زبان معاصر فارسی بکاود و به پرسش توانایی زبان فارسی در آفرینش واژههای جدید از طریق تکرار پاسخی درخور دهد.
خلاصه ماشینی:
متأسفانه چندان به فرایند تکرار در مقام یکی از فرایندهای واژه سازی در زبان فارسی پرداخته نشده است و هر چه در باب آن سخن رفته، اغلب از منظر معنی شناسی بوده و عمدة نیز ملال آور و خسته کننده، تلقی شده است و به توانایی آن در ساخت واژگان جدید توجهی نشده است.
همانگونه که ملاحظه میشود، اغلب دستورنویسانی که ذکرشان رفت، تنها به نقش معنی شناختی و نحوی این نوع تکرار اشاره کردهاند و به توانایی آن در ساخت واژگان جدید و در نتیجه برشمردن تکرار به مثابة یکی از فرایندهای واژه سازی در زبان فارسی نپرداختهاند.
وی سپس تکرار را به تکرار کامل یا مرکب مکرر نظیر خال خال، تکه تکه، یا نسل اندر نسل، حرف تو حرف و تکرار ناقص همچون بچه مچه، مزمزه، ناناز و غیره تقسیم کرده و هر کدام را به زیر شاخههای دیگر بخش کرده است و در پایان وارد مبحث اتباع شده است که از نظر وی، این قبیل تکرارها اگر در مبحث اتباع گنجانده شود، چندان کمکی به شناخت فرایندهای واژه سازی زبان فارسی نمیکند(شقاقی، 1386: 100-101).
علاوه بر آن، به هنگام مقایسة چنین تکراری با تکرار در ادبیات (نظیر دو بیت بالا) درمییابیم که تکرار در ادبیات در اغلب موارد به خلق واژههای جدید منجر نمیشود؛ اما در گسترة زبانی، واژههای تکرار شده در بالا، واژگان جدیدی را از طریق تکرار ایجاد کردهاند و از همین رو، دیگر معنای اولیه آنها را به هنگامیکه یک واژه منفرد و یکتا بودهاند، نباید در نظر گرفت؛ بلکه لایة معنایی جدیدی از طریق این تکرار به آنها افزوده میشود و از اینجا به بعد، موضوع مربوط به گسترة ادبیات و معنی شناسی میشود که ما در این مقاله بصورت گذرا به آنها اشارههایی خواهیم کرد.