چکیده:
ایران آریایی مهد دین کهن مهرپرستی است؛ دینی اسرارآمیز که مرزهای فرهنگی- دینی را درهم نوردید و در سراسر جهان گسترش یافت؛ به گونه ای که عقاید رازوارانه مهریان و بسیاری از آداب و رسوم برخاسته از آن باورها به بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران و جهان بدل گردید. بازتاب اندیشه های این آیین دیرینه در آیین زردشتی، مسیحی و حتی عرفان اسلامی به خوبی نمایان است. ردپای ایزد باستانی مهر یا میترا، ایزد بزرگ ایرانی و پروردگار گرما و فروغ و روشنایی، در متون ادبی- تاریخی فارسی نیز بهوضوح مشاهده میشود. تاریخ بلعمی ازجمله آثاری است که در آن، باورهای میترایی با تاریخ بشری گره خورده است. بسیاری از مطالب این تاریخ پژواکی از فرهنگ و تمدن ایرانی و باورهای برخاسته از دین مهر است. هدف نگارندگان این پژوهش این است که با روش تحلیلی، ریشه بسیاری از اعتقادات و داستان های منعکسشده در این اثر را از این منظر شناسایی و بررسی کنند.
خلاصه ماشینی:
در نمادها و رمزپردازیهایی که در مورد ماه صورت گرفته است ، نوعی قداست به چشم می خورد»؛ (صفری و اسماعیل پور ١٣٩٢: ٥٥) «در اساطیر ایرانی ، ماه نیز چون خورشید نقش مهمی دارد؛ زیرا در شب تار، در برابر دیو ظلمت ، یگانه مشعل ایزدی است که پردة ظلمت را دریده و عفریت سیاهی را رسوا ساخته است »؛ (دادور و منصوری ١٣٨٥: ٥٥) «البته علت دیگر تقدس ماه به سبب قدرتی است که در آن متمرکز است و نیز به علت واقعیت حیات بی پایانی که ماه مظهر آن به شمار رفته ، معبود و مسجود مردمان گردیده است »؛ (الیاده ١٣٧٦: ١٦٤) «از روزگار کهن ، در آثار اوستایی - ودایی به روشنی آمده که رویش و نمو گیاهان،(٦) زایش و بالش مردم، نعمت و برکت و کاستی و افزونی آب بستگی به ماه دارد و تخمة گیاهان و رویش آن در کره ماه است .
ک: اوستا؛ کهن ترین سرودههای ایرانی ١٣٧٠: ١٠٥٢) در تاریخ بلعمی برای پنج ستاره برتر و ماه و خورشید گردونه ای تصور شده است که در میان آب شناور است و شناور بودن آن، زورق ماه را تداعی می کند.
در کتاب تاریخ بلعمی ، کم بودن نور ماه نسبت به خورشید بنابه دستور خداوند است که به جبرییل داده شده و لکه های روی ماه اثر پر جبرئیل بر این کرة زیبا است : «عبدالله بن عباس رضی الله عنه گفت : من شما را حدیث آفتاب و ماه بکنم چنانکه از پیغمبر علیه السلام شنیدم که گفت خدای عزوجل این آفتاب و ماه را از نور عرش آفرید و هردو به روشنایی یکی بودند و آفتاب را پهنا مقدار صدوشصت وشش بار و دو دانگ و ستوی چند زمین است و ماه یک جزو است از سی ونه جزو و ربع جزوی...
ک : کومون ١٣٨٦: ١٢٦) باور میترایی اهمیت و اعتبار خورشید و متصور شدن گردونه ای برای آن، در تاریخ بلعمی نمایان شده است .