چکیده:
ظهور دولت صفویه در قرن 16م نشانه آغاز دوران جدید تاریخ ایران بود؛ زیرا با گذشت 900 سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانی، یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی نماید. بعد از اسلام چندین پادشاهی ایرانی مانند صفاریان، سامانیان و.. روی کارآمده بودند، لیکن هیچکدام نتوانسته بودند تمام ایران را زیر پوشش خود قرار دهند و میان مردم ایران یکپارچگی پدیدآورند؛ اما میتوان این دولت را در مسئلهی جانشینی مورد نقد قرارداد؛ زیرا شیوهی مرسوم و ناپسند تربیت شاهزادگان در حرمسرا و خوشگذرانی و عیش و نوش جهت جلوگیری از شورش و داعیهی سلطنت، نه تنها آنان را از مملکت و ادارهی آن دور میکرد، بلکه نتایج مهمی برای این سلسله و مردم ایران در پی داشت. شاهزادهای که هرگز اجازه نداشت زندان خود(حرمسرا) را تا وقت جلوس بر تخت ترک کند و مدام تحت نفوذ خواجه سرایان و ملکه مادر قرار داشت و امکان نداشت بعد از نیل به سلطنت در مقابل اختیارات کامل مقاومت کند. در این پژوهش سعی میگردد تا علل و عوامل تاثیرگذار بر مقولهی جانشینی در عصرصفویه مورد واکاوی قرار گیرد.
خلاصه ماشینی:
"سوال اصلی مقاله آن است: علل و عوامل موثر بر مسئله جانشینی عصر صفویه چه بود؟ برای پاسخگویی این فرضیه پیش رو است که: «به نظر میرسد دولت صفوی همهی عوامل بحران زای جانشینی را در ابتدای تأسیس در بطن خود داشته است، ولی میزان دخالت آنها در بحرانهای هر دوره متفاوت بوده است.
به طوری که اگر این مسئلهی جانشینی در دوران زندگی وی روشن میشد، جلوی بسیاری از بزهکاریها و خونریزیها گرفته میشد و بخش زیادی از قدرت صفویه رو به تحلیل نمیرفت؛ اما شاه طهماسب عملا از ابراز هرگونه تمایل خاصی نسبت به یکی از فرزندان خود اجتناب کرد.
شاید به جرأت بتوان گفت که این روند در دوره صفوی به اوج خود رسید؛ زیرا تشکیل دولت صفویه اساسا با حمایت قبایلی بود که با عنوان قزلباش به یاری شاه اسماعیل اول برخاسته و طبیعتا پس از به قدرت رسیدن او این گروهها خود را صاحب حقی میدانستند که با دستیابی به مناصب حکومتی، ایالات و ولایات و بخشی از آن احقاق میشد و بدان دست مییافتند.
هرچند که واگذاری مناصب کلیدی به خواجهسرایان در این دوره گسترش یافت و سوء استفادههای خواجهسرایان از مقام و موقعیت خود باعث گسترش نارضایتی مردم گردید، اجل مهلتش نداد و در سن 32 سالگی درگذشت و پسر ارشدش سلیمان با نام قبلی شاه صفی دوم و در حالی که از ابتدای زندگی طبق رسمی که از زمان شاه عباس اول وجود داشت در حرمسرا بزرگ شده بود، در سال 1045 هـ."