چکیده:
يكي از موضوعات بسيار مهم كه زمينه را براي بهشت و جهنم و ساير موضوعات جهان ديگر فراهم مي سازد، مسئله ي حشر است. در باره ي حشر نيز يكي از مقولات مبـهم و در عين حـال مهم، حشر حيوانات است. يافته-هاي مقاله ي حاضر با عنوان حشر حيوانات از منظر عقل و نقل، اين است كه در باب حشر حيوانات، ميان دانشمندان اسلامي گفتگو بسيار است به گونه اي كه برخي به اين جهت كه حشر، تابع اختيار و تكليف است، حشر حيوانات را دور از واقعيت و نوعي خيال پردازي مي دانند. اما عده اي ديگر، باور به حشر حيوانات دارند؛ زيرا از يك سو، عقل حكم به حشر من له او عليه العوض، مي كند و حيوانات نيز برخي، صاحب عوض و برخي ديگر، من عليه العوض اند. و از سوي ديگر، تعدادي آيه و روايت بيانگر حشر آن ها مي باشد. پاسخ اين دسته به اين پرسش كه با وجود دور بودن حيوانات از اختيار، تكليف و مسئوليت، حشر آن ها بي فايده و بي معنا خواهد بود، اين است كه اولاً: ملازمه اي ميان حشر و تكليف نيست پس، تكليف نداشتن حيوانات، خللي به حشر آن ها وارد نمي سازد. ثانياً: اِنعام و انتقام از اوصاف ظلم و احسان است و حيوانات نيز اجمالاً برخي محسن و برخي ديگر ظالم اند. ثالثاً: برخورداري حيوانات از درك و شعور، مقتضي حشر آن هاست. و رابعاً: حيوانات نيز تكليف متناسب با درك و شعور خود دارند.
خلاصه ماشینی:
"(برقی: 1371، 1: 87) از مجموع آیات و روایات مذکور استفاده میشود که آنها نیز مانند انسانها در قیامت حاضر شده و حشر مناسب خود را خواهند داشت و متناسب با ظرفیت وجودی که دارند نتایج اعمال و رفتارشان را دریافت میکنند؛ چنانکه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که آیا حشر حیوانات شبیه حشر انسان است، و آنها هم مبعوث شده، و اعمالشان حاضر گشته و بر طبق آن پاداش و یا کیفر میبینند؟، میگوید: بلی لازم حشر به معنای جمع افراد و بسیجکردن آنها به سوی کاری، همان است؛ (طباطبایی: 1417، 7: 76) زیرا چنانکه گذشت آنها در حد خود، دارای شعور و ادراکاند.
از این رو، ممکن است گفته شود چه فایدهای در حشر حیوانات هست در حالی که آنها در دنیا مکلف نیستند تا اینکه برای پاداش و کیفر در قیامت محشور شوند؟ به عبارت دیگر، مگر نخستین شرط حساب و جزا، عقل و شعور و به دنبال آن تکلیف و مسئولیت نیست؟ پس چگونه حیوانات که هیچ کدام را دارا نیستند، می توانند رستاخیز، حساب، جزا و کیفر داشته باشند؟ در پاسخ میتوان گفت: اولا: تکلیف نداشتن حیوانات در دنیا ضرری در حشر آنها و محاسبه و قصاص ندارد؛ زیرا ملازمهای بین تکلیف و رستاخیز نیست؛ چنانکه فاضل مقداد گوید: هرکسی از مکلفین که له یا علیه او عوض است، برانگیختن او بر خداوند واجب است."