چکیده:
در متون فلسفی، فاعل را به اقسام مختلفی تقسیم نمودهاند که مهمترین آن، تقسیم فاعل به اقسام هشتگانهی بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخیر، بالقصد، بالعنایه، بالرضا و بالتجلی است. نگارنده با مراجعه به آثار صدرالمتألهین و حاجی سبزواری و بررسی و تحلیل عقلی تقسیم و تقریر آنها از اقسام فاعل و با تأمل در دیدگاههای مختلف سایر حکیمان و متکلمان مسلمان، به این نکته پی بردهاست که تقسیم فوق که مشهورترین تقسیم در این زمینه است، اولا تقسیم محصلی نیست و ابهامات و کاستیهایی دارد و ثانیا تنها تقسیم مطرح در این زمینه نیست؛ به همین جهت تلاش نمودهاست تا با هدف رفع ابهامات و نواقص آن تقسیمات و ارائهی تقسیمی نسبتا جامع، در ابتدا صورتبندیهای جدید و متعددی از اقسام فاعل بر اساس نظرات ملاصدرا و حاجی سبزواری مطرح نماید و در پایان با ترکیب نقاط قوت تقسیمات مختلف و حذف نقاط ضعف و اضافه برخی اقسام، سه صورتبندی متفاوت و نسبتا جامع – دو تا بر مبنای مشهور و دیگری بر مبنای نظر مختار نگارنده- ارائه نماید که در نهایت، فاعلهایی نظیر بالطبع، بالقسر، بالجبر به معنای مشهور و بالقصد به معنای خاص یا مشهور، به دلیل ابهامات و ایراداتی که داشتند، از فهرست اقسام فاعل حذف نموده و اقسام دیگری مانند فاعلهای نظیر بالطبیعه، بالجبر به معنای جدید، بالاکراه، بالداعی به معنای خاص و بالاراده به معنای اخص، که میتواند نقصان مزبور را تا حدود زیادی برطرف نماید، به فهرست اقسام فاعل اضافه کرده است.
خلاصه ماشینی:
"نگارنده با مراجعه بـه آثـار صـدرالمتألهین و حـاجی سـبزواری و بررسی و تحلیل عقلی تقسیم و تقریر آنها از اقـسام فاعـل و بـا تأمـل در دیـدگاههـای مختلف سایر حکیمان و متکلمان مسلمان، به این نکته پی بردهاست که تقسیم فـوق کـه مشهورترین تقسیم در این زمینه است ، اولا تقسیم محصلی نیست و ابهامات و کاسـتی - هایی دارد و ثانیا تنها تقسیم مطرح در ایـن زمینـه نیـست ؛ بـه همـین جهـت تـلاش نموده است تا با هدف رفع ابهامات و نواقص آن تقسیمات و ارائه ی تقسیمی نسبتا جـامع ، در ابتدا صورتبندیهای جدید و متعددی از اقسام فاعل بـر اسـاس نظـرات ملاصـدرا و حاجی سبزواری مطرح نماید و در پایان با ترکیب نقاط قوت تقسیمات مختلـف و حـذف نقاط ضعف و اضافه برخی اقسام، سه صورتبندی متفاوت و نسبتا جامع – دو تا بر مبنـای مشهور و دیگری بر مبنای نظر مختار نگارنده- ارائه نماید که در نهایت ، فاعل هـایی نظیـر بالطبع ، بالقسر، بالجبر به معنای مشهور و بالقصد به معنای خـاص یـا مـشهور، بـه دلیـل ابهامات و ایراداتی که داشتند، از فهرست اقسام فاعل حذف نموده و اقسام دیگری ماننـد فاعل های نظیر بالطبیعه ، بالجبر به معنای جدید، بـالاکراه، بالـداعی بـه معنـای خـاص و بالاراده به معنای اخص ، که می تواند نقصان مزبور را تا حدود زیـادی برطـرف نمایـد، بـه فهرست اقسام فاعل اضافه کرده است ."