چکیده:
شناخت آرای منطقی امام محمد غزالی و قاضی زینالدین عمر بنسهلان ساوی در فهم آرای منطقدانان پس از آنها، بهویژه فخررازی، اهمیت بسزایی دارد. نقش غزالی در تبیین جایگاه رفیع علم منطق و رشد میزان مقبولیت آن در میان متشرعین آن زمان انکارشدنی نیست. مرکبانگاری تصدیق و بررسی تمایز آن با معرفت، نسبتهای چهارگانهی منطقی، الحاق منطق به اصول فقه، درآمیختن قواعد منطقی با اصطلاحات ابتکاری جدید و مثالهای اصولی و اسلامی و استخراج قیاسهای منطقی از قرآن کریم از ابتکارات و آرای منطقی امام محمد غزالی است.
ابنسهلان ساوی هم که در برخی موارد متأثر از غزالی است، ابداع نظام منطقنگاری تلفیقی، نظریهی مهجوریت دلالت التزامی در علوم و تفسیر نفسالامر به وجود عینی و حاضر بالفعل در عالم خارج،
از ابتکارات و اندیشههای منطقی خاص حکیم ساوی است، که ما در این نوشتار، به ذکر و بررسی و مقایسهی آرای آنها میپردازیم.
خلاصه ماشینی:
"غزالی برای نخستین بار، در کتاب معیار العلم ، بدون ایـن کـه نـامی از نـسب اربـع بـه میـان آورد، نسبت های میان معانی موجود و حقایق ثابته را بنابه حکم عقل ، منحـصر در چهـار نـسبت : «اعم »، «اخص »، «مساوی » و «اعم من وجه و اخص من وجه »، دانـسته و آن را بـه بخـش تصورات منطق افزود (٣٨، صص : ٥٦ - ٥٧)؛ اما او در کتـاب هـای منطقـی خـود، از نـسبت تباین سخن نگفته است .
پس از غزالی ، ابـن باجـه عـلاوه بـر ذکـر نـسبت هـای سه گانه ی مفهومی میان کلیات خمس ، به نسبت تبـاین هـم اشـاره کـرده اسـت (٤٢، ج٣، تعلیقات ابن باجه ، صص : ٢١ - ٢٢، ٤٤ و ٣٧٦) تااین که افضل الدین خونجی در کتاب کشف الأسرار عن غوامض الأفکار، هر چهار نسبت را بدون ذکر عنوان نسب اربع ، مطـرح مـی کنـد (٢٠، صص : ٢٤ - ٢٥) و منطق دانان متأخر با الهام از بیان علامه قطب الدین رازی در تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الرساله الشمسیه ، مبحـث مـستقلی بـه عنـوان نـسب اربـع را در 7 کتاب های منطقی خود می آورند .
١. ارزیابی : غزالی در باب معرف ، در مقدمه ی منطـق کتـاب اصـولی اش ، علمـای اصول فقه را به تبعیت از تعریف حقیقـی ارسـطویی و اسـتفاده از جـنس و فـصل اشـیاء در تعاریف خود تشویق کرده و درعین حال ، همانند فارابی و ابن سـینا، بـه صـعوبت و دشـواری تعریف حقیقی اعتراف نموده است ، ولی حق به جانب شیخ اشراق اسـت ، کـه اصـلا تعریـف حدی را ممکن نمی داند، چون شناخت جنس و فـصل حقیقـی اشـیاء بـرای آدمـی مقـدور نیست ."