چکیده:
سير و سلوك را مي توان مهمترين ركن عرفان و وجه مميزه آن از ديگر نظامهاي معرفتي دانست. بر اين اساس اين موضوع همواره در كانون توجه اهل عرفان و تصوف قرار داشته است و به همين دليل بخش معظمي از متون عرفاني به تبيين چگونگي سير و سلوك اختصاص يافته است.
وجود طرحهاي متنوع و متعدد در باب مراحل و منازل سلوك نشان دهنده وجود سنتها، مشربها، نظامهاي تربيتي و تجارب عرفاني گوناگون در عرفان اسلامي است بنابراين بررسي و تحليل مباني نظري و بنيانهاي فكري عرفا درباره سير استكمالي نقش بسيار مهمي در شناخت موضوعات مذكور دارد.
عزيزبن محمد نسفي به عنوان عارفي مبتكر و نوآور در باب موضوعات خداشناختي، هستي شناختي و انسان شناختي، ديدگاههاي مهمي درباره سير و سلوك بيان كرده است. اين مقاله، ديدگاههاي مذكور را بررسي و تحليل كرده و از خلال آنها بنيانهاي فكري نسفي در باب سير استكمالي را تبيين ساخته است.
گرچه نسفي طرحهاي متعددي از سلوك به دست داده است اما بنيان همه اين طرحها بر دو ركن استوار است: 1. توجه به درون سالك؛ 2. توجه به بيرون سالك. علاوه بر آن در طرحهايي كه وي ارائه كرده است «به فعل رساندن بالقوه ها» براي رسيدن به كمال اهميت ويژه اي دارد.
خلاصه ماشینی:
"همـان گونـه کـه عرفـا سـیر و سـلوک را در کانون توجه خویش قرار داده اند و زوایا و ابعاد گوناگون آن را شـرح کـرده انـد، ضـروری است در پژوهش های عرفانی نیز به اهمیت موضوع سلوک توجه شود و علاوه بر بیان وجـوه گوناگون آن ، منظومۀ فکری و قوة نظری عرفا در این زمینه نیز بـه دقـت تبیـین شـود.
اگرچه نسفی نظریات متنوع و متعددی درمورد مراحل و منـازل سـلوک بـه دسـت داده است ، همۀ دیدگاه های وی در ایـن زمینـه ، بـر دو رکـن اسـتوار شـده اسـت ؛ یعنـی در همـۀ طرح هایی که وی از سلوک و مراحل آن ارائه کرده ، ظهور این دو رکـن بـه خـوبی آشـکار است .
(155 -154 :1390 سه ساختار مذکور را برمبنای دو ساحت درون و بیـرون سـالک مـی تـوان چنـین ترسـیم کرد: درون سالک بیرون سالک شیوه های دستیابی به مقصود مجاهده و اذکار تحصیل و تکرار روش های کسب علوم و معرفت به فعل رساندن بالقوه ها پاک ساختن ظاهر طرق کمال هر روز چیزی فراموش کند هر روز چیزی بیاموزد چنانکه نسفی دربارة سایر موضوعات عرفانی هـم دیـدگاه هـای مبتکرانـه ای دارد (نـک : نسفی ، ١٣٩١الف : ٤٧- ١٠٥ مقدمه ؛ رئیسی و دیگران ، ١٣٩٢: ١٠٢- ١١٤).
این دو مرحله ، یادآور سیر انفسی و سیر آفاقی اسـت کـه در آرای عرفـا مکـرر بـدان هـا اشاره شده است ، اما تفاوت های بنیادی بین طرح نسفی (سـیر الـی الله و سـیر فـی الله ) و سـیر آفاق و انفس وجود دارد؛ برای مثال ، یکی از مهم ترین تفاوت ها آن است که در سیر انفـس بر پایۀ «من عرف نفسه فقد عرف ربه » هدف سالک شناخت خویش است ."