چکیده:
از دیرباز موضوع تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه و تبیین معنای تاویل، مورد توجه مفسران قرآن بوده و درباره سه موضوع: محکم، متشابه و تاویل بحث های گسترده ای انجام گرفته است. بیشترین بحث ها به تعیین معنای متشابه مربوط می شود که در میان انظار گوناگون دو نظر طرفدار بیشتری دارد. متشابه یعنی عوالم غیبی مانند: برزخ و صراط و امثال اینها و متشابه یعنی صفات خبری که به ظاهر حاکی از تجسیم و تشبیه خداست و نظریه اخیر مد نظر نویسنده این مقاله هم قرار دارد. واژه تاویل در قرآن در موارد متعددی به کار رفته است، مانند تبیین اسرار کارهای به ظاهر نازیبا در مورد مصاحب موسی؛ بیان اسرار عمل به قانون های الهی؛ تبیین واقعیت رویا؛ نمایان شدن همه حقایق قرآنی در روز قیامت و سرانجام تاویل متشابه.نظریه برگزیده تاویل متشابه، تفسیر آیه در پرتو آیات محکم است و به یک معنا از ظهور افرادی دست برمی داریم و به ظهور جملی اهمیت می دهیم. مثلا آنجا که می فرماید: آسمان و زمین را با دست های خود آفریدیم، با توجه به قراین، منظور نفی شریک و همیار در آفرینش است یا در مورد آدم که می گوید: با دو دستم او را آفریدم، مقصود عنایت به آفرینش اوست. فتنه گران به ظاهر افرادی تمسک می جویند و اذهان را مشوش و عقاید تشبیه و تجسم را ترویج می کنند ولی راسخان در علم به واقعیت آیات متشابه پی برده اند و به هر دو ایمان راسخ دارند و از تاویل آن آگاه هستند.
خلاصه ماشینی:
"شیخ طبرسی در تفسـیر گرانسنگ خود به بیان پنج قول پرداخته است (طبرسی، بـیتـا، ج ١: ٤٠٩)؛ فخـر رازی در تفسیر خود به چهار قول بسنده میکند (فخر رازی، بیتا، ج ٤: ١٧٠)؛ مؤلف المنار ده قـول در این مورد نقل کرده اند (رشید رضا، ١٣٦٧، ج ٣: ١٩٠ ـ ١٩٤) و در سـایۀ ایـن اخـتلاف ، اینکه آیه ای را که نازل شده از محکم بهره بگیریم و متشابه را از طریق محکم تبیـین کنـیم ، خود جزو متشابهات شده است و مسلما چنین اختلافی خواست قرآن نیست .
در پرتو بیان پیشین روشن شد که تأویل متشابه ، عبارت از آن است که احتمالات متعدد در آیه را براثر دقت در خود آیه و قراین همراه کاهش و دلالت آیه را به مراد واقعی ارجاع دهند و این عمل را در تعبیر علمی «ارجاع المتشابه الی المحکم » مینامنـد؛ یعنـی در پرتـو محکمات ، متشابه را تفسیر کنند، خلاصه اینکه : محکمات و متشابهات هر دو از آیات قرآن هستند، ولی از نظر دلالت با یکدیگر فرق دارند.
مسلما میدانیم که خدا جسم و جسمانی نیست و آیۀ «لیس کمثلـه شیء» در گوش هر مفسر است ، پس باید بررسی کرد و مفاد واقعی آیه را بـه دسـت آورد و راه آن ارجاع متشابه به محکم است : از آیاتی که دربارة خلقت آدم وارد شده است ، استفاده میشود که خدا عنایـت خاصـی به آفرینش آدم داشته است و لذا قبلا با فرشتگان مـذاکره مـیکنـد."