چکیده:
طبق برآوردها جمعیت سالمند ایران همانند جهان سال به سال افزایش خواهد یافت؛ ازآنجاکه نسل جوان وظیفه حمایت نسل مسن را بر عهده دارد، بیتعادلی ایجادشده در سالهای آتی یکی از بزرگترین نگرانیهای سیاستگذاران نظام بازنشستگی خواهد بود؛ افزایش طول عمر در دهههای اخیر و روند رو به رشد آن، منجر به تعهدات تأمیننشده قابل توجهی در طرحهای بازنشستگی با مزایای معیّن شده است؛ در این میان طی سالهای اخیر طرحهای بازنشستگی ترکیبی به واسطه ویژگیهای خاص خود همچون انعطافپذیری بالا و امکان مدیریت ریسک بیشتر در دنیا رو به افزایش هستند.
تحقیق پیش رو به امکانسنجی فقهی این نوع طرحها بر اساس فقه امامیه میپردازد؛ بر اساس بررسی فقهی صورتگرفته، شبهات غرری و ربویبودن به عنوان دو مسئله اساسی طرحهای بازنشستگی شناسایی شد؛ این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی- استنباطی، راهکارهایی جهت اصلاح طرحها و رفع شبهات ارائه نمود؛ از جمله راهکارهای اصلاحی میتوان به «ابهامزدایی از طرحهای بازنشستگی»، «پرداخت سالواره از محل داراییهای عضو طرح بازنشستگی» و «پرداخت سالواره مرتبط با سرمایهگذاری مشروع» اشاره کرد.
According to estimates، like the world، elder population of Iran will increased year by year. As young generation has the task of supporting old generation، the created inequilibrium in future، will be one of greatest worries of pension system policymakers. The increase of longevity in recent decades and its’ growing trend، results in significant uncovered liabilities of pension projects with defined advantages. In recent years، combined pension projects، because of its’ special features، like high flexibility and high potential for risk management، is increasing worldwide.
This research is a jurisprudential (fiqhi) feasibility study of these projects based on imamiyya jurisprudence. Based on jurisprudential analysis، deceit(gharar) and riba، are two basic problems of pension projects. This research، through an analytical-inferential Methodology، has presented solutions for revising projects and resolving problems. “Disambiguation of pension projects”، “annuity payment from the assets of pension projects’ member” and “annuity payment related to eligible investment” are of those presented solutions.
خلاصه ماشینی:
حال ممکن است این سؤال مطرح شود که ملاک تشخیص غرریبودن یک معامله چیست ؟ و بر چه اساسی میتوان حکم به غرریبودن طرح های بازنشستگی با مزایای معین نمود؟ پاسخ به طور خلاصه «عرف » است ؛ برخی فقیهان بر عرفیبودن غرر تصریح کرده اند که «مناط در بطلان بیع مجهول ، غرر و سفاهت است در عرف و عادت »؛ یعنی غرر تابع عرف و عادت است (میرزای قمی ، ١٣٧١، ج ١، ص ١١٣-١٧٠)؛ شاید معامله ای پیدا نشود که از تمام جهات اطلاعات کامل و شفاف داشته باشد و هیچ خطر و احتمال خسارتی در کار نباشد، اینجاست که به معیاری برای تفکیک نیاز پیدا میشود؛ به اعتقاد بیشتر فقهایی که متعرض مسئله شده اند، معیار قضاوت عرف است ؛ اگر میزان خطر و احتمال خسارت به اندازه ای باشد که عرف وقتی متوجه شود، ترتیب اثر نمیدهد چنین خطری غرر به شمار نمیآید و سبب فساد معامله نمیشود؛ ولی اگر خطر به حدی باشد که عرف آن را خطری بااهمیت دانسته و از آن پرهیز کند، چنین خطری غرر بوده و موجب بطلان معامله میشود (موسویان ، ١٣٩١، ص ١٥٢)؛ مرحوم شهید در غایۀالمراد میگوید: «غرر آن احتمال خسارتی است که عرف از آن خودداری میکند به طوریکه اگر کسی خودداری نکند بر آن کار توبیخ میشود» (نراقی ، ١٣٧٥، ص ٩٤)؛ حال ممکن است گفته شود که طرح های بازنشستگی با مزایای معین که در دنیا رواج دارد و در ایران هم بیشتر سازمان ها از آن استفاده میکنند از نظر عرف صحیح است و همین کثرت استعمال دلیلی بر قبول عرف است ؛ ولی باید گفت اگرچه تاکنون این طرح ها از سوی مردم مورد پذیرش قرار گرفته ؛ ولی با توجه به تغییر پارادایم حاکم بر فضای کسب وکار و چالش های پیش روی صندوق های بازنشستگی و کسریهای فزاینده که آنها را مجبور به تجدیدنظر در نحوه محاسبات مستمریهای بازنشستگی خواهد کرد، آن گاه ادعای پذیرش عرف با تردید روبه رو میشود؛ ازاین رو چنانچه قصد اصلاح ساختاری داشته باشیم و بخواهیم با رویکرد آینده نگر به این طرح ها نگاه کنیم ، در مییابیم غرریبودن آنها دور از ذهن نیست ؛ برای نمونه بانکی را در نظر بگیرید که به خاطر ترتیبات قراردادیاش دچار کسری منابع شده است ؛ حال در مقطعی قرار دارد که منابع موجود تکافوی بخشی از سپرده گذاران را نموده ؛ ولی بخش دیگری از سپرده گذاران از دریافت سپرده خود محروم خواهند شد؛ آیا میتوان با این استدلال که چون تاکنون رویه بانک مورد پذیرش عامه مردم بوده ، آن را صحیح دانست ؟ البته در مورد طرح های بازنشستگی با مزایای معین ـ همان طورکه در بخش بعدی اشاره خواهد شدـ، حتی در صورت غرریبودن با اعمال تغییراتی امکان اصلاح وجود دارد.