چکیده:
عنوان کلی«هیئت»به آن دسته از آثار نجومی دانشمندان اسلامی اطلاق می شود که هدف از نگارش آنها عرضه توصیف کلی از جهان با استفاده از مدل های هندسی است. این آثار که بیشتر آنها در دوره اسلامی با ساختار و ترتیب فصول مشابهی نوشته می شده اند احتمالا متاثر از کتاب فرض های سیاره ای بطلمیوس، یا آن طور که دانشمندان اسلامی آن را می نامیدند، الاقتصاص، هستند. هر چند آغاز نگارش آثار مستقل هیئت بر پایه این تعریف را باید مربوط به زمانی پس از سده ششم هجری دانست، اما دست های از آثار نجومی متقدم هستند که می توان آنها را مقدمه هیئت نویسی به حساب آورد. جوامع علم النجوم فرغانی و مقاله سوم از زیج جامع کوشیار گیلانی از جمله این آثار متقدم هستند که شباهت بیشتری به رساله های هیئت مستقل بعدی دارند. در این مقاله با در نظر گرفتن ساختار چهار بخشی مقدمات ریاضی و طبیعی، اوضاع آسمان، اوضاع زمین و ابعاد و اجرام برای آثار هیئت محتوای این دو رساله را با یکدیگر مقایسه کرده ایم و میزان شباهت هر یک » باب فی الهیئة « از آنها را با آثار هیئت سنجیده ایم. این مقاله مدعی است که از زیج جامع کوشیار گیلانی بیش از جوامع علم النجوم فرغانی به آثار هیئت شبیه است و احتمالا بر آنها موثر بوده است.
خلاصه ماشینی:
جوامع علم النجوم فرغانͬ و مقالۀ سوم از زیج جامع کوشیار گیلانͬ از جملۀ این آثار متقدم هستند که شباهت بیشتری به رساله های هیئت مستقل بعدی دارند.
کوشیار گیلانͬ، زیج جامع ، جوامع علم النجوم ، فرغانͬ، هیئت مقدمه آثار نجومͬ دانشمندان اسلامͬ را مͬتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد: نخست کتاب هایی در مباحث نظری نجوم که در آنها مقدمات ریاضͬ، اثبات براهین ̞ هندس̞ͬ حرکات افلاک، محاسبۀ مشخصه های مربوط به هر یͷ از سیارات و توصیف حرکات اجرام آسمانͬ آمده است و دوم کتاب هایی که معمولا˟ از آنها با عنوان «کتاب های عمل » یاد مͬشود و آثاری مانند زیج ها، تقاویم و کتاب هایی در شناخت و ساخت ابزارهای نجومͬ در این گروه قرار مͬگیرند.
هر چند این ساختار را در همۀ کتاب های هیئت نمͬتوان دید اما مͬتوان گفت عمدٔە آثار هیئت به ویژه آثاری که در سدٔە هفتم هجری نوشته شده اند مشتمل بر چهار فصل اصلͬ هستند: ١- مقدمات ریاضͬ و طبیعͬ، ٢- در بارٔە آسمان و گردش اجرام سماوی، ٣- در بارٔە زمین و اوضاع آسمان نسبت به مواضع مختلف آن (جغرافیای ریاضͬ) و ۴- ابعاد و اجرام (رجب ، ج ١، ص ٣۶؛ قلندری، ص ٢٧-٢٨؛ گمینͬ، ص ١۵٠-٢۵١).
بررسͬ ترتیب فصل های کتاب همچنین نشان مͬدهد که این مقاله همچون جوامع علم النجوم فرغانͬ بسیار شبیه آثار بعدی هیئت است .