چکیده:
اﻟﮕﻮی ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ـ ﻃﺒﻴﻌﻲ، ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت اﻗﺘﺼـﺎدی،اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ؛ از اﻳﻦ رو در ﻫﺮ دوره از ﺗـﺎرﻳﺦ ﺷﻬﺮﺳـﺎزی اﺳـﻼﻣﻲ، ﻇﻬـﻮر ﺷﻜﻞ ﺧﺎﺻﻲ از ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی ﻣﺴﻠﻂ آن دوران ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ. اوج ﺗﻮﺳـﻌﻪ و روﻧﻖ ﺷﻬﺮ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه در دورة ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزای دوﻟﺘﺸﺎه آﻏـﺎز ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﻤﺎداﻟﺪوﻟﻪ آن را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻗﺎﺟـﺎری ﻳـﺎد ﺷـﺪه، ﺷـﻬﺮ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻏﺮب اﻳﺮان ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد. ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﭘـﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿـﺮ در ﻧﻈـﺮ دارد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺳﻨﺎد دﺳﺖ اول ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺷﻬﺮﺳﺎزی ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ اﻗﺘﺼﺎدی، ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﻣـﺬﻫﺒﻲ را در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ. ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣـﻨﻈﻢ ﺑـﺎزار،ﻗﺮارﮔﻴــﺮی ارگ ﺣﻜــﻮﻣﺘﻲ، ﻣﺴــﺠﺪ ﺟــﺎﻣﻊ و ﻣﻴــﺪان اﺻــﻠﻲ ﺷــﻬﺮ در ﻛﻨــﺎر ﻳﻜــﺪﻳﮕﺮ و در ﻣﺠــﺎورت ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ، ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه را در دورة ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ. اﻳـﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در داﺧﻞ ﺣﺼﺎری ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮدﻧﺪ. در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن اﻫﻤﻴـﺖ ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﮔﺴـﺘﺮدة ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻗﺎﺟﺎری از اﻣﻮر ﺗﺠﺎری و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎزار و ﮔﻤﺮک ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮ، در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺟﻮد ﻣﺴـﺎﺟﺪ ﻣﺤﻠـﻪ ای ﻣﺘﻌـﺪد،ﺗﻜﺎﻳــﺎ و راه زﻳــﺎرﺗﻲ ﻋﺘﺒــﺎت ﻋﺎﻟﻴــﺎت و وﺟــﻮد رودﺧﺎﻧــﻪ آﺑﺸــﻮران، ارﺗﻔﺎﻋــﺎت در ﺷــﻤﺎل و ﺟﻨــﻮب و دﺷﺖ ﻫﺎی وﺳﻴﻊ در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻧﻴﺰ در ﺷﻜﻞ دﻫﻲ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺤﻼت و اﺳﺘﺤﻜﺎم ارﺗﺒﺎط آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺑـﺎزار و ارگ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
"در خصوص هدف پژوهش سؤالات مهمی قابل طرح اند: (١) عوامـل مهـم اقتصـادی ، سیاسـی و مـذهبی در توسـعه سـاختار شـهر کرمانشاه در دورة قاجار کدام اند؟ و (٢) الگوی کالبدی ـ ساختاری بافت قدیم شهر کرمانشـاه متأثر از عوامل یاد شده چگونه شکل گرفته است ؟ فرضیات مهم پژوهش عبارت اند از: (١) به نظر می رسد وجود عواملی همچون قرارگیـری گمرک غـرب ایـران در شـهر کرمانشـاه ، توسـعه مسـیر عتبـات عالیـات و بـازار، حمایـت شاهزادگان قاجاری و شرایط مساعد طبیعی در رونق شهر کرمانشاه مؤثر بـوده انـد؛ (٢) طبـق مدارک تاریخی موجود بازار، مسجد جامع و مسـاجد متعـدد محلـه ای ، ارگ حکـومتی و میدان ، ارکان اساسی ساختار شهری کرمانشـاه در دوره قاجـار بـوده انـد؛ حصـار، دروازه هـا، محله ها، تکایا و حسینیه ها از دیگر ساختارهای شهری مهم در این دوره اند."