چکیده:
در ﺗﺤﻠﯿــﻞ و ﺑﺮرﺳــﯽ آﺛــﺎر ﻫﻨــﺮی و ادﺑــﯽ، ﺿﺮورﯾﺴــﺖ ﮐــﻪ ﻗﺒــﻞ از ﻫــﺮ ﭼﯿــﺰ ﺑــﻪ ارﺗﺒــﺎط ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه، ﺷــﺎﻋﺮ ﯾــﺎ ﻫﻨﺮﻣﻨــﺪ ﺑــﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ای ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﻮد ؛ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﮐـﻪ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎی ﻣﺘﻌـﺪد ادﺑـﯽ ﺷـﺎﻋﺮ ، ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه ﯾــﺎ ﻫﻨﺮﻣﻨــﺪ، ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ﺳــﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕــﯽ ﻣﻮﺟــﻮد در ﺟﺎﻣﻌــﮥ آﻧﻬــﺎ ﻧﯿــﺰ ﻣــﺪﻧﻈﺮ ﻗــﺮار ﮔﯿــﺮد و ﺑــﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﮥ آﻧﻬـﺎ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺸـﺎن در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻧﯿـﺰ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﺎﺻـﯽ ﺑﺸـﻮد ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻬـﻢ از ﻃﺮﯾـﻖ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ ادﺑﯿـﺎت ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد؛ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ ادﺑﯿـﺎت، داﻧﺸـﯽ ﻣﯿـﺎن رﺷـﺘﻪ ای اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﯽ ﮐﻮﺷـﺪ ﺑـﻪ روش ﻋﻠﻤـﯽ، ﺗـﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ را ﮐـﻪ ﺷـﺎﻋﺮ ﯾــﺎ ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه از ﺟﺎﻣﻌــﻪ و ﻣﻘﺘﻀــﯿﺎت ﻋﺼــﺮ و ﻋﻮاﻣــﻞ اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ ﻣــﯽ ﭘــﺬﯾﺮد، روﺷــﻦ ﺳــﺎزد. در ﻫﻤــﯿﻦ راﺳــﺘﺎ ﭘــﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿــﺮ ﺑﺮآن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻـﯿﻔﯽ -ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ و ﺑﺮاﺳـﺎس ﻧﻈﺮﯾـﮥ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷﻨﺎﺳـﯽ ادﺑﯿـﺎت ﺑـﻪ ﺗﺤﻠﯿـﻞ ارﺗﺒـﺎط ﻋﺎﺷـﻖ و ﻣﻌﺸـﻮق در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺳﻌﺪی ﺑﭙﺮدازد. ﺑﺮرﺳﯽ ﻫـﺎ ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽ دﻫـﺪ ﮐـﻪ در ﻏـﺰل ﺳـﻌﺪی ، رواﺑـﻂ ﻋﺎﺷـﻖ و ﻣﻌﺸـﻮق ، ﻣﺤﺼـﻮل ﺑﺎﻓـﺖ ﺳﯿﺎسی اﻗﺘﺼﺎدی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﺮﻓﯽ ﻋﺼـﺮ اوﺳـﺖ . ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﮐـﻪ ﻋﺎﺷـﻖ از ﻫـﯿﭻ ﻣﻨﺰﻟﺘـﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار ﻧﯿﺴـﺖ زﯾـﺮا ﻋﺎﺷـﻖ ﺑــﺎ ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ﺗــﺄﺛﯿﺮ ﺑﺎﻓــﺖ اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ، رﻋﯿــﺖ، ﻧــﻮﮐﺮ ﯾــﺎ ﺑﻨــﺪه و ﺑــﺎﻟﻌﮑﺲ ﻣﻌﺸــﻮق ﮐــﻪ در اوج ﻗــﺪرت و ﺳــﻠﻄﻪ ﻗــﺮار دارد، ﺳﻠﻄﺎن، ارﺑـﺎب ﯾـ ﺎ ﺧﺪاﺳـﺖ . ﻧﺎﮔﻔﺘـﻪ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺎم دوﻗﻄﺒـﯽ ، ﻋﺎﺷـﻖ ﮐـﻪ ﺿـﻌﯿﻒ اﺳـﺖ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ در ﺣـﺎل ﺣـﺬف ﺷﺪن اﺳﺖ، ﮔﺮﭼـﻪ ﺗﻘـﻼ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻇـﺎﻫﺮا ﺣـﺬف ﻧﮕـﺮدد اﻣـﺎ ﺟﺎﻟـﺐ اﯾﻨﮑـﻪ او ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺣـﺬف ﺷـﺪن ﻋـﺎدت ﮐـﺮده و ﺑـﺎور ﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺬف ﺷـﻮد . در ﮐﻨـﺎر اﯾـﻦ اﻗﺘـﺪارﮔﺮاﯾﯽ ﺗﻤـﺎم رواﺑـﻂ ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ ﻧﮕـﺮش ﺗﻘﺪﯾﺮﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ و ازﻟـﯽ ﭘﻨـﺪار ﺑـﻮده ، ﺑـﻪ ﻫﻤــﯿﻦ دﻟﯿــﻞ ﻓﻀــﺎی ﻏــﺰل ﭘــﺮ از اﺿــﻄﺮاب ﻏﯿــﺮ واﻗﻌــﯽ اﺳــﺖ و اﺗﻔــﺎق و ﺗﺼــﺎدف ﺟــﺎی راﺑﻄــﻪ ﻋﻠّــﯽ و ﻣﻌﻠــﻮﻟﯽ را ﭘــﺮ ﮐــﺮده است.
خلاصه ماشینی:
"به عنوان نمونه نگاه شود به مطلع غزل های زیر از سعدی که این رویکرد قابل مشاهده است : مــــــــا گــــــــدایان خیــــــــل ســــــــلطانیم شـــــــــــهربند هـــــــــــوای جانـــــــــــانیم بنــــــــده را نــــــــام خویشــــــــتن نبــــــــود هـــــر چـــــه مـــــا را لقـــــب دهنـــــد آنـــــیم گــــــــر براننــــــــد و گــــــــر ببخشــــــــایند ره بــــــه جــــــای دگــــــر نمــــــیدانــــــیم (سعدی، ١٣٦٥: ٥٧٤) همچنین نگاه شود به غزل زیر: بگــــــذار تــــــا مقابــــــل روی تــــــو بگــــــذریم دزدیــــده در شــــمایل خــــوب تــــو بنگــــریم شـــــوقت در جــــــدایی و جورســـــت در نظـــــر هـــم جـــور بـــه کـــه طاقـــت شـــوقت نیـــاوریم روی ار بـــه روی مـــا نکنـــی حکـــم از آن توســـت بــــــاز آ کــــــه روی در قــــــدمانت بگســــــتریم (همان : ٥٧٣) غزل زیر نیز از این دست است : مـــــا در خلـــــوت بـــــه روی خلـــــق ببســـــتیم از همــــه بــــاز آمــــدیم و بــــا تــــو نشســــتیم هــــر چــــه نــــه پیونــــد یــــار بــــود بریــــدیم و آنچـــه نـــه پیمـــان دوســـت بـــود شکســـتیم (همان : ٥٧٢) نگاه شود به غزل زیر: از در درآمــــدی و مــــن از خــــود بــــه در شــــدم گفتـــی کـــزین جهـــان بـــه جهـــان دگـــر شـــدم گوشـــم بـــه راه تـــا کـــه خبـــری دهنـــد ز دوســـت صـــاحب خبـــر بیامـــد و مـــن بـــیخبـــر شـــدم (همان : ٥٤١) تأثیر بافت سیاسی بر رابطۀ عاشق و معشوق در مناسبات سیاسی ایران قرن هفتم ، حق آمریت از آن بالاییها و حق اطاعت از آن پایینیهاست .
در رابطه با تأثیر بافت سیاسی بر ارتباط عاشق و معشوق نیز باید گفت جامعۀ سنتی ایران متأثر از سنت سلطان و رعیت و یا شبان و رمگی بود، بدین ترتیب ذهنیت حق آمریت برای بالایی و حق اطاعت برای پایینی در روابط سایر گروه های اجتماعی روزگار سعدی تأثیر روانی بسزایی داشته و بدون شک ارتباط عاشق و معشوق غزل های سعدی از این حیث مستثنی نبوده است ."