چکیده:
منابع ادبی مهمترین اسناد مکتوب گذشتهاند که غیر از معرفی ظرایف زبان و ادب فارسی، متضمن نکاتیاند که در بازشناسی مواد مطالعاتی دیگر زمینههای پژوهشی، بهویژه هنرهای کاربردی و معماری، بسیار سودمندند. از این جنبة ادبیات و اهمیت آن، در پژوهشهای معماری چندان که بایسته است، استفاده نشده؛ بر همین اساس، پارهای از الگوهای معماری گذشته با عناوینی معرفی شدهاند که هرگز با نامهای اصیل و نخستینشان برابر نیستند. در پژوهش پیشرو، دادههای معماری موجود در برخی از منابع ادبیِ مربوط به سدههای چهارم تا دهم هجری، با رویکرد تطبیقی بررسی شدند و بهموجب آن، تعداد چشمگیری از پلان ابنیه با کارکرد تشریفاتی (دادة معماری) با توصیف کاخها و کوشکها در منابع ادبی (دادة ادبی) تطبیق داده و تلاش شد تا الگو و کارکرد گونهای از معماری تشریفاتی بازشناسی شود. نتایج تحقیق نشان میدهد ویژگی عمومی این گونة معماری، داشتن شکل مربع و نُهبخشی است که در سدههای نخستین دوران اسلامی در ادبیات معماری با جهانبینی مشخصی که این آثار را مِثالی از آسمانهای نُهگانه دانستهاند، «نُهگنبد» خوانده شده است. پیشینة این گونة مشخصِ معماری، یعنی نُهگنبد، به آپادانای هخامنشی بازمیگردد و با عنایت به جهانبینی اسلامی، در سدههای متأخر به «هشتبهشت» معروف شده است.
خلاصه ماشینی:
٢. پيشينۀ پژوهش بيگمان ، تلاش شهريار عدل ١ (٢٠١١) در بازيافت و تطبيق الگوي «نه گنبد برون گرا» در متون تاريخي با طرح برخي از آثار معماري موجود، و بازشناسي باغ هاي تاريخي خراسان در تاريخ بيهقي با رويکردي شبيه به آنچه اين جستار نيز درصدد انجام دادن آن است ، درخور توجه است (قيومي بيدهندي، ١٣٨٧).
مهم ترين منابع تاريخي و ادبي شامل تاريخ سيستان ، ممالک و مسالک اصطخري، گرشاسب نامۀ اسدي طوسي، ويس و رامين فخرالدين اسعد گرگاني، شاهنامۀ فردوسي، ديوان و جامع الحکمتين ناصرخسرو قبادياني، ديوان فرخي سيستاني، ديوان انوري ابيوردي، ديوان قطران تبريزي، ديوان خاقاني شرواني، خسرونامۀ عطار نيشابوري، خمسۀ نظامي گنجوي و آثار اميرخسرو دهلوي است .
اگرچه اين گونه آثار، همانند اين مورد، گاه به شخصيت هاي اسطوره اي نسبت داده شده ، طرح متعارف و جايگاه سياسي و تبليغاتي اين نوع آثار در زمان برخي از شعرا که دست کم دو نفر از آن ها (فردوسي و اسدي طوسي) را به خوبي ميشناسيم ، موجب شد حتي در مقام اسطوره نيز کاخ و کوشکي را با اين سبک طراحي، براي اين شخصيت ها تصور کنند: به دژ در شد آن شاه آزادگان ابا پير گودرز کشوادگان يکي شهر ديد اندر آن دژ فراخ پر از باغ و ميدان و ايوان و کاخ بدانجاي کان روشني بردميد سر باره ءO دژ بشد ناپديد بفرمود خسرو بدان جايگاه يکي گنبدي تا به ابر سياه درازي و پهناي او ده کمند به گرد اندرش طاق هاي بلند ز بيرون دو نيمي تگ تازي اسپ برآورد و بنهاد آذرگشسپ (فردوسي، ١٣٨٨: ٤٦٧) اسدي طوسي (٣٩٠-٤٦٥ق ) در دو نوبت به شکلي تأمل برانگيز، به طرح کوشک ها اشاره کرده است .