چکیده:
یکی از مقامات فقیهان در زمان غیبت، مقام افتا و بیان احکام شرعی عملی است. فقیهان شیعه، علیرغم اتفاقنظر در ثبوت مقام افتا برای فقیه و جواز تقلید از وی، در منصب بودن افتا و نیاز آن به جعل و نصب از سوی معصوم اتفاقنظر ندارند. این پژوهش، در صدد پاسخ به این سوال است که آیا افتا مقام و منصب الهی و نیازمند جعل و نصب است، یا مقام علمی است که قابل نصب و عزل نیست. فقهای شیعه، هر چند از افتا بحث کردهاند، اما از این حیث مورد بررسی قرار ندادهاند. ازاینرو، پژوهش حاضر ماهیت و چیستی افتا را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که افتا از یک جهت، امر فردی و یک مقام علمی و مساوی با معنای اجتهاد است که قابل نصب و عزل نیست. از این رو، همگان میتوانند با کسب مقدمات اجتهاد به این مقام برسند. اما از جهتی دیگر، به معنای مرجعیت تقلید و تصرف در امور دیگران است که امری اجتماعی است. افتا در این معنا، یک منصب الهی است که قابلیت نصب و عزل دارد.
خلاصه ماشینی:
"مرحوم فاضل هندی (م1137) در کتاب امر به معروف و نهی از منکر، تصریح میکنند که افتا منصب است و تصدی آن برای فقیه در زمان غیبت نیازمند اذن امام است.
مرحوم شیخ انصاری (م1281) به منصب بودن افتا تصریح کرده، مینویسد: «للفقیه الجامع للشرائط مناصب ثلاثة: أحدها، الإفتاء فیما یحتاج إلیها العامی فی عمله»؛ فقیه جامعشرایط سه منصب دارد که یکی از آنها افتا در مسائلی که مردم در عمل خود به آن نیازمند هستند (انصاری، 1415ق«ب»، ج 3، ص546) آقا ضیاء عراقی (1361ق) نیز میفرماید: ان الإفتاء منصب مختص بالمعصوم(، و بعده من یکون منصوبا عنهم و المجتهد الجامع للشرائط(عراقی، 1388، ص 410)؛ افتا منصب مخصوم معصوم است و بعد از معصوم، برای کسی است که از سوی معصومان نصب شده باشد و برای مجتهد جامع الشرائط.
مرحوم میرزا محمد حسن آشتیانی (م1319) پس از اینکه میفرماید منصب قضاوت و حکومت از مناصب امام معصوم و از فروع ولایت عامه است و غیر امام نمیتواند بدون اذن یا نصب خاص یا عام متصدی آن شود، گفته است: اما افتا مانند قضا از فروع نبوت و ریاست عامه نیست که تصدی آن نیازمند نصب و جعل باشد، بلکه وجوب افتا بر فقیه به جعل اولی است (آشتیانی، 1425ق، ج2، ص 1154).
در پاسخ باید گفت: گر چه افتا از یک نظر، به معنای اظهار نظر در مسائل شرعی فرعی و یک مقام علمی است که قابل نصب و عزل نیست، اما این جنبه از افتا، امری شخصی است که معمولا مد نظر نیست."