چکیده:
روایت قرآنی معراج پیامبر (ص) رایج ترین مضمون شیعی در حوزه نگارگری ایرانی- اسلامی است که همواره
بستری مناسب برای خلاقیت هنرمندان نگارگر ایرانی را فراهم نموده است. نگاره در راه اورشلیم از معراج نامه شاهرخی که در دوره ی تیموری مصور شده و نگاره ی معراج اثر سلطان محمد،که در دوره ی صفوی منقوش شده، رقعه هایی بی نظیر در عرصه هنرهای دینی محسوب می شوند،که ضمن بهره مندی از اسلوب نگارگری زمانه ی خود، دارای عناصر تصویری شامل: پیامبر (ص)، جبرئیل و براق می باشند. لذا در این مقاله سعی در پاسخ دادن به این مسئله است که هر دو نگاره دارای چه عناصر ساختاری مشترک و عوامل شیعی تاثیر گذار بر ساختارهای مشترک این دو نگاره کدامند. ابتدا طبق تحقیقات اسنادی و کتابخانه ای، دو نگاره از دو دوره متفاوت انتخاب و از حیث ساختار و ترکیب بندی و سپس عوامل شیعی تاثیرگذار بر این ساختارهای مشترک همچون بینش نگارگر در مورد نور محمدی و انسان کامل بررسی شد. مقالهی حاضر به روش توصیفی - تحلیلی در پی دست یابی به وجوه اشتراک و افتراق ساختاری و عوامل شیعی تاثیرگذار در هر دو نگاره است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که در هر دو نگاره، نور محمدی است که در بینش شیعی فیض مطلوب انسان کامل است و این انسان کامل در وجود پیامبر (ص) به یک شکل، اما در دو اثر متبلور شده است.
خلاصه ماشینی:
در ابتدا کل تصاوير کتاب معراج نامه مورد بررسي قرار گرفت سپس نگاره در راه اورشليم از لحاظ بصري داراي موضوعات مورد نظر و بر اساس نوع قرارگيري پيامبر(ص ) و پوشش آن - براق و شکل آن - جبرئيل و بال هاي آن – ترکيب بندي، فرم و رنگ ، نورپردازي، تزئين و موارد ديگر در الويت بودند، مورد انتخاب قرار گرفت .
(شايسته فر،١٣٨٥: ٢٦) / تصوير ٤- بال فرشتگان ، معراج نامه شاهرخي، برگرفته از تصوير ٣، کتابخانه ملي پاريس ، ماخذ: رزسگاي، ١٣٨٥، ٣٧ ١-٣ پيامبر(ص ) پيامبر(ص ) با عمامه اي سفيد، که دنباله ي آن روي شانه ها افتاده ترسيم شده است ، رنگ سبز جامه ي بلند و دست ها به حالت احترام و سپاس در مرکز صحنه ، ميان شعله ها يا ابرهاي طلايي(اسفنجي) بلند و پيچان به نشانه تأکيد بر شمايل پيامبر(ص ) در مرکز تصوير قرار دارد.
(روح الامين ،١٣٩٠: ٥) / تصوير ٥- هاله و چهره پيامبر، در راه اورشليم ، برگرفته از تصوير٣، معراج نامه شاهرخي، کتابخانه ملي پاريس ، ماخذ: رزسگاي، ١٣٨٥، ٣٧ ١-٥ جبرئيل در نگاره در راه اورشليم جبرييل يکي از دو فرشته اي است که در جلوي پيامبر و براق قرار دارد و پشت سر ميکائيل ايستاده ، تفاوت اين دو فرشته با ديگر فرشتگان در اين است که روي سر خود تاج دارند.
(گرشاسبيفخر، ١٣٨٩: ٥١-٥٠) ٢-٧ مهم ترين تفاوت وجه افتراق در تمامي معراج نامه هاي مصور قبل از سلطان محمد و نيز نسخه هايي که تصاويري از معراج را در خود ضبط کرده اند، نشان مي دهد در هيچ يک از اين تصاوير فرشته اي به سبک و شمايل فرشته نيمه عرياني که در زير پاي براق و جبرئيل قنديلي در دست دارد، وجود ندارد (تصوير ١٢).