چکیده:
تبیین رفتارهای ارادی و سازوکارها و قانونمندی حاکم بر نظام تصمیمگیری آدمی در طول تاریخ دغدغه اندیشمندان بوده است. فلاسفه زنجیرهای معروف برای شکلگیری اراده ترسیم میکنند که از «تصور»، شروع شده به «تصدیق به فایده» میرسد، از آن به شوق و آنگاه شوق اکید عبور میکند و در نهایت اراده شکل میگیرد. در این نوشتار تلاش شده است عناصر شناختی این زنجیره بازنگری و تکمیل شود. این پژوهش با روش کتابخانهای انجام شده و از یافتههای تجربی برای تکمیل عناصر شناختی زنجیره مذکور استفاده شده است. در این نوشتار تأکیدی ویژه بر نقش قوه خیال در شکلگیری «تصور» شده است و نیز جایگاه گزارههای پایه به منظور عبور از تصور به «تصدیق به فایده» روشن شده است. یافته دیگر این پژوهش، تأثیر عناصر هیجانی و شخصیتی بر عناصر شناختی است. به بیان کاملتر، بر تأثیر دوسویه عناصر شناختی و هیجانی تأکید شده است. همچنین، به تأثیر اراده در کنترل تصور و تصدیق به فایده اشاره شده و در نهایت، و پس از آشکارکردن عناصر پنهان زنجیره مذکور، با نگاهی آسیبشناسانه، به آفات و موانع شناخت پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
به راستی چه عناصری و با چه سازوکاری در شکل گیری اراده دخالت دارد؟ چه میشود که محرک محیطی خاصی در افراد تأثیرات متفاوت میگذارد و اراده های متفاوتی را در آنها شکل میدهد؟ فلاسفه به منظور تبیین رفتار انسان ، زنجیره ای را معرفی کرده اند تا عناصر و گام های مؤثر در شکل گیری اراده را نشان دهند (دوانی، ١٣٨١: ١٥٥؛ شیرازی، ١٣٨٣، ج ٤: ١١٣ و ج ٦: ٣٣٨؛ مطهری، ١٣٨٤: ج ٥: ٧٧): ( به تصویر صفحه مراجعه شود)هنگامی که فاعل شناسا شیء محبوب یا مطلوب را تصور میکند این زنجیره آغاز میشود.
تبیین عناصر شناختی نظریه حکمای مسلمان در باب فرآیند شکل گیری اراده همان گونه که ذکر شد، فلاسفه برای صدور فعل اختیاری مراحلی را مطرح میکنند که به ترتیب شامل این عناصر و مراحل است : تصور، تصدیق به فایده ، شوق ، شوق اکید، اراده و عمل .
/ ( به تصویر صفحه مراجعه شود)از دیگر نتایج دخالت خیال و وهم در حلقه اول زنجیره شکل گیری اراده این است که انسان ها به فراخور تمایلات و حالات هیجانیشان ، ابعاد خاصی از امور برایشان برجسته میشود.
حال اگر شخص دارای امیال اصیل عقل گروانه باشد و احکام عقلی برایش انگیزش ایجاد کند، چنین احکام وظیفه گروانه ای در او شوق ایجاد خواهد کرد؛ یعنی باید در چنین مواقعی به جای «تصدیق به فایده »، «حکم به الزام » قرار داد: ( به تصویر صفحه مراجعه شود)از این رو میتوان دو زنجیره به موازات هم در نظر گرفت که یکی نتیجه گروانه و ناظر به فایده (اعم از جسمانی یا مصالح و مفاسد واقعی) عمل میکند و دیگری وظیفه گروانه .