چکیده:
شورشهای اعتراضآمیز که واکنشی به اوضاع نامطلوب حاکم بر جامعه محسوب میشوند، علتهای مختلفی دارند که بازشناسی آنها رهیافتی به زندگی اجتماعی مردم و بازیابی تاریخ اجتماعی است. بررسی شورشهای دوره صفویه نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ بهویژه که در تاریخنگاری این دوره، زندگی اجتماعی مردم و طبقات فرودست، جز اشاراتی واگذاشته شده است. شورش مردم گیلان در آغاز پادشاهی صفی که به نام شورش غریبشاه شناخته میشود، نمونه مهمی از شورشهای گروههای فرودست است که این پژوهش علتها و عوامل مؤثر در آن را بررسی میکند. این بررسی مبتنی بر دو دسته از گزارشها و نوشتههاست: گزارشهای مورخان دوره صفویه و نظریهها و تحلیلهای پژوهشگران معاصر. بررسی دقیق گزارشها نشان میدهد که شورش گیلان در آغاز پادشاهی شاهصفی، بهطور مشخص اعتراض به پادشاهی شاهصفی نیست بلکه ریشهها و زمینههای آن را باید در دوره پادشاهی شاهعباس جستجو کرد. مهمترین علتها در نحوه حکومت و اداره ایالت گیلان و فشارهای مالیاتی در قالب گرفتن اخراجات گوناگون است که موجب سلب امنیت اقتصادی مردم این ایالت در دوره شاهعباس اول شد. این پژوهش به شیوه توصیفیتحلیلی و با استفاده از گزارشهای تاریخی و اسناد و تحلیلهای پژوهشگران به موضوع میپردازد.
Riots، in fact a remonstrative reaction to unfavorable conditions of the society، occur for different reasons، the recognition of which will help us to better understand social life of people and retrieve their social history. The riots occurred during Safavid era is no exception، especially that except in few cases، in the historiography of this era، the social life of people and inferiors are largely ignored. The riots of the people of Guilan at the beginning of Shah Safi’s era، known as Qarib Shah’s Riot، are important examples of inferiors’ riots. In this research، the factors influencing riots will be considered. The study is based on two types of reports and documents: one، the reports presented by Safavid historians and the other theories and analysis by contemporary researchers. Close study of reports show that the riot of Guilan at the beginning of Shah Safi era is not specifically a protest to Shah Safi governance; instead it is grounded in Shah Abbas period. The main reasons of the riots are the methods Guilan province was governed، pressures put on people to pay different types of tax، etc. These in turn endangered the economic security of Guilan people during Shah Abbas period. The method of research is descriptive-analytical; in which historical reports، documents، and analysis presented by the researchers.
خلاصه ماشینی:
این ادعا پذیرفتنی نیست زیرا شاهعباس اول پس از استیلای کامل بر دارالمرز (گیلان و مازندران) در سال 1021ق /1645دستور داد که راه مناسب در کل این منطقه ایجاد شود (ترکمان، 1390، 2/ 1047و1048)؛ بنابراین، در این منطقه دو راه برای دسترسی آسان ایجاد شد: یکی در امتداد ساحل دریای خزر بود و دیگری از فرحآباد آغاز میشد و عرض کوههای البرز را میپیمود و در جنوب به تهران میرسید (بلو، 1393: 279).
نظام مالی و مالیاتگیری صفویان در گیلان برخی مورخان، دوره شاهعباساول را عصر طلایی صفویه میشناسند؛ اما این عصر طلایی برای مردم عادی و فرودست ایران و بهویژه مردم گیلان با مشکلات بسیاری همراه بود که یکی از نمونههای آن، تنوع مالیاتی و میزان چشمگیر آن است.
گزارشهای تاریخی دوره شاهعباس اول نشان میدهند که شاه دو نوع شکار داشته است: نوع اول، شکار تفریحی بود که شاه هنگام سفر و گذر از مناطق مختلف و بر اساس استعداد طبیعی آن منطقه انجام میداد (منجمیزدی، 1366: 114تا117و149و151و226) و نوع دوم، شکارهای از قبل برنامهریزی شده بودندکه خود شاه دستور تنظیم برنامه را میداد (جنابدی، 1378: 763تا765) یا بر اساس سنتهای دیرپای آن منطقه، برنامه ویژهای برای شکار در زمان ویژهای وجود داشت (ترکمان، 1390: 1/623).
شکار زنگول از رسوم محلی حاکمان گیلان بود و در زمان شاه عباس اول به رسمی سلطنتی تبدیل شد؛ به شکلی که شاه در سالهایی که در جنگ نبود و بحران خاصی وجود نداشت، به وزیران گیلان حکم میکرد که با استفاده از تمام رعایا، از زمستان سال قبل نخجیر یا نخجیرهای پرمایه ایجاد کنند؛ در این حالت، هر گروه و طبقهای از مردم گیلان مجبور بودند به تعداد بسیار و گاهی ده تا سی هزار نفر، به تشکیل نخجیر برای شاه اقدام کنند.