چکیده:
مصرع در مکتب نازک خیال (سبک هندی) نقش ویژه و ارزش برجسته ای دارد چنان که شاعران برتر آن مکتب درباره ی صفات و ارزش و کارکرد آن سخن بسیار گفته اند. تنوع بحث درباره ی مصرع و صفات آن در منابع قرن 11 و 12 به وضوح نشان دهنده ی تقدم مصرع بر بیت در فن شعر سبک هندی است. گرچه مشهور است که در سبک هندی تمرکز بر بیت است و تذکره ها در گزینش اشعار به تک بیت تکیه دارند، اما در این مقاله خواهیم دید که قالب اصلی تجربه ی شعری در مکتب نازک خیال، مصرع برجسته است و نه بیت. هدف این جستار این است تا جایگاه مصرع برجسته را در مکتب نازک خیال بررسی کند و از طریق بازخوانی دیدگاه های شاعران همان زمان، ماهیت مصرع برجسته، ویژگی ها، انواع و نقش آن را در سپهر ادبی عصر صفویه بازشناسد. برای دستیابی به این هدف با استخراج اوصاف، کارکردها و ویژگی های مصرع از سخن خود شاعران به رده بندی انواع مصرع و بیان ویژگی ها و کارکردهای آن می پردازد و با تحلیل استعاره هایی که شاعران برای بیان ویژگی های مصرع برجسته به کار گرفته اند مفاهیم شاخص درباره ی مصرع برجسته را شناسایی و تبیین می کند.
خلاصه ماشینی:
"مصرع پیچانم از من اهـل دانـش بگذریـد عقده از دل واشود گر پی به مضمونم برید (رضی دانش ، به نقل از شاد) هر کسی بیـرون نمـی آرد سـری از زلـف او شـانه دانـد معنـی ایـن مصـرع پیچیـده را (سلیم تهرانی ، ص ۳۲) تا بود سربسته مضمون سخن در راحت است مصرع پیچیده معنی را کمند وحدت است (کریم نیشابوری ، به نقل از ملیحای سمرقندی ) افتـــاده تـــر از قطـــرٔە ســـنجیدٔە اشـــکم پیچیــــده تر از مصــــرع برجســــتۀ آهــــم (صائب ، ج ۵، ص ۲۸۶۳) از تبیین و شـناخت یـک مفهـوم (در اینجـا مصـرع ) بـه کمـک مفهـومی دیگـر از قلمـروی متفاوت ، می تـوان برخـی از ویژگی هـای مصـرع برجسـته را از خـلال تصـویرهای شـاعرانه به ویژه استعاره های شاعران استخراج کرد.
امور مستعار برای مصرع مفاهیم طوفـان ،گردبـاد،مـوج ،بـرق ،موجـۀ خـون ،فـواره ، -شتاب شهپر برق ، تیر شهاب ، صدای تند، تیر پرتیز، شمشیر،کمند،شیر،براق ،تیغ برهنۀ آبـدار،تیـغ دو -قدرت قدرت دم ، تیر کج ، تیر زورآزمایی ، خدنگ ، تازیانه و تأثیر درد، حسرت ،مد آه ،شعلۀ آه ،یـأس ،نالـه ،شکسـت -رنج دل ، خون ، زخم ، سهیل یمنی ، مشرق پرخون ، شمع ، خرامیدن یار،قد دلستان ،سرو،یاد دوست ، -ماندگاری فواره ، بنای هشت بهشت ،آب روان ،آهنگ تار،سرو، -شهرت شمشاد امام حسین ،کشتۀ محشر،شاخ گل ، (رنگ سرخ ) -رنگینی ماه نو، شاخ گل ،سرو،پل زاینده رود،عروس -تازگی موی ، مژگان ،موی چینی ،بینی باریک یار -نازکی زیبایی زلف درهـم ،قـد خمیـده ،مـوی آتـش دیـده ،زنجیـر، -پیچیدگی عقدٔە دل سرو، شمع ،شمشاد، -آزادگی نقش روی درهم ،تیر روی ترکش -ارزندگی قد و قامت یار،سرو،شمشاد،نخل ،زلف ، -بلندی والایی همت بلند،پرواز،مرغ ،بال ،خیال جسته عنقا، -والایی کمند عالم بالا،نشئۀ صهبا،امر آمدنی ، -الهام نی ، گردباد (پوچی ) صفت منفی مجموعــۀ اســتعاره های فــوق ، مفــاهیم و ارزش هــای مثبــت را بــرای مصــرع برجســته صورت بندی کرده اند."