چکیده:
ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﺗﻮن ﻫﺎی درﺑﺎر ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ و ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ، ﺟﺎﻳ ﮕﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﺎن در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ، ﺑﻪﻃﻮری ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗـﺪرت و ﻧﻔـﻮذ ﺑﺎﻻی ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ، ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ اﻣﻮر ﺳﭙﺎﻫﻲ و ﺟﻨﮓ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻫﺪاف ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ، ﻧﻴﺰ اﻳﻔﺎی ﻧﻘﺶ ﻛﻨﻨﺪ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺎﺗﻮن ﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﺟﺎﻳﮕﺎه آﻧﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻫﺎی درﺑﺎری ﻳﺎ رﻓﺘﺎر و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﭼﻨﺎن ﺗﻨﺰل ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺳﺮاﺷـﻴﺒﻲ و ﺳـﻘﻮط ﻗـﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎن را ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ داد. در ﭘـﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿـﺮ ﺗـﻼش ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﮔﺮدآوری آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻫـﺎ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از روﻳﻜـﺮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ و روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ- ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ، ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎﺗﻮنﻫﺎی ﻋﺼﺮ ﺳـﻠﺠﻮﻗﻲ و ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد.
خلاصه ماشینی:
"چنـان کـه مـی تـوان پیونـد خاتون ها با سیاست مذهبی را به شکل ازدواج های سیاسی در عصر سـلجوقی و نیـز برقـراری ١- جوینی ، علاءالدین عطاملک ، (١٣٨٧)، تاریخ جهانگـشا، بـه اهتمـام احمـد خـاتمی ، جلـد ٢، تهـران : علـم ، ص ٣٤١؛ میرخواند، میربرهان الدین خواندشاه ، (١٣٣٩)، تاریخ روضه الصفا، جلد ٤، تهران : پیروز، ص ٣٦٥.
به نظر می رسد همین مسائل اختلافی بین ترکان خاتون و فرزندش ، سلطان محمد به نـوعی به سقوط خوارزمشاهیان کمک کرد؛ چنان که چنگیزخان (٦٢٤ ـ ٦١٦ ق) قبل از حمله به ایران از این اختلافات آگاه شده بود و به همین خاطر قبل از حمله به ایران یکی از خواص خود بـه نام «دانشمند حاجب » را به خوارزم نزد ترکان خاتون فرستاد و پیغام داد، من می دانم فرزنـدت حقوق تو را به نافرمانی و خلاف پاداش داده است و من می خواهم با او جنگ کنم ، اما نواحی که در دست توست به آنها آسیبی نمی رسانم و اگر می خواهی کسی سوی من بفرست تا از من 2 برای تو وثیقه بگیرد و مناطق خوارزم ، خراسان و حدود آن برای تو باشد.
اما در طرف دیگر این جریان ، خاتون هایی بودند که گاه جایگاه سیاسی آنان بنا بـه دلایلـی چنان تنزل پیدا می کرد که در مرحله سراشیبی و سقوط قرار می گرفت ؛ هرچند گـاه عملکـرد و رفتار ناشایست خاتونی در دوره های مورد بحث می توانست تأثیر مـستقیمی در جهـت سـقوط جایگاهش داشته باشد."