چکیده:
گفتگوی خیالی با درونمایههای سیاسی و اجتماعی، بارزترین وجوه انتقادی رایج در مطبوعات عصر قاجار است که روشنفکران و روزنامهنگاران این دوره به کار میگرفتند. نفس رواج این شیوه نشاندهندۀ وضع ویژﮤ جامعۀ ایرانی در این برهۀ زمانی است که در کشاکش عبور از مرحلهای تاریخی بود. پرسشی که در کانون توجه این پژوهش قرار دارد این است که روزنامهنگاران عصر قاجار از چه زمانی به انتخاب این شیوه توجه کردند و ناظر به چه اهدافی بود. در دورۀ فتحعلیشاه، به استفاده از این شیوه توجه شد؛ اما در عصر ناصری، وجه انتقادی آن آشکارتر شد و سرانجام در دورﮤ استبدادی محمدعلیشاه، بهعلت وجود خفقان فزاینده، بهمثاﺑﮥ گونهای (ژانر) اثربخش در نشر آگاهی و بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی، از آن استفادﮤ وسیع شد. یافتههای این پژوهش مبتنیبر روش توصیفیتحلیلی و متکیبر رویکرد جامعهشناختی به نسخههای باقیمانده از 75 روزناﻣﮥ درونمرزی دورﮤ قاجاری است. این پژوهش نشان میدهد که هدف غایی روشنفکران و روزنامهنگاران این دوره از بهکارگیری چنین شیوهای، تفهیم نظام مشروطه و مباینتنداشتن آن با شرع مقدس و نیز معرفی این نظام در قالب الگویی مناسب برای ایجاد وضعیت سیاسی و اجتماعی مطلوب در جاﻣﻌﮥ ایران بود.
An Imaginary dialogue with political and social themes is one of the critical features of Qajarian press which have been utilized by the intellectuals and journalists of this era. The prevailing theme of this approach reflects the special conditions of the Iranian community at this time of passing through a transitional phase. The main question in this research is: when did the selection of this approach come under the focus of journalists of the time and what was the purpose behind it? Although this approach was common during Fath Ali Shah era، during the Naserddin Shah era its critical aspects became more bolded. Finally، during the autocracy of Mohammad Ali Shah، due to the growing despotisms، this approach was used as an effective genre to disseminate awareness and to express political and social criticisms. The results of this study، based on a descriptive-analytic method، which analyzed all the remaining copies of 75 Persian newspapers of this Era، show that the ultimate goal of intellectuals and journalists of this era by applying this approach was to inform the constitutional system، to show its compatibility to the Islamic laws، and to introduce this system as an appropriate framework for creating the desired political and social conditions in Iranian society.
خلاصه ماشینی:
همچنین درخصوص نوع تأثیرگذاری آثار غربی در قالب گفتگوهای خیالی بر گفتگوهای خیالی دورۀ قاجار، باید عنوان کرد که در گفتگوهای خیالی فارسی نیز، همانند گفتگوهای خیالی متون غربی، هدف اصلی انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی و تلاش برای ایجاد زمینههای آگاهی برای تغییر و نیز ایجاد نگرشی انتقادی در میان طبقات متوسط و بدنۀ جامعه است.
«رسالۀ مکالمۀ سیاح ایرانی با شخص هندی» دیگر متنی است که دربارﮤ ویژگیهای نظام مشروطه، اختلافات سیاسی در ایران (مؤیدالاسلام، بیتا: 4)، فواید مالیاتدادن (مؤیدالاسلام، بیتا: 7)، بررسی اوضاع ایران در زمان شاهعباس صفوی و امیرکبیر در قالب مقایسۀ ایران دورۀ صفوی با ایران عصر قاجار و همچنین مقایسۀ وضعیت سیاسیاجتماعی ایران با کشور ژاپن (مؤیدالاسلام، بیتا: 30تا41) صحبت کرده است و علاوهبر انتشار در روزنامۀ فارسیزبان حبلالمتین منتشرشده در کلکتۀ هند، بهصورت رسالهای مجزا نیز منتشر شده است.
برخی از این گفتگوها نیز با محور توجه به ساختار نظام مشروطه، قانونخواهی و اهمیت نظم از زبان حیوانات نقل شده است که نمونۀ آن عبارتاند از: گفتگوهای «شمع و پروانه»، «پروانه و خروس» (پروانه، 14شوال1328ق: 5و7) و گفتارهایی متعدد از دیگر حیوانات در تبیین مسئلۀ قانونخواهی و حقوق اجتماعی در روزنامۀ پروانه؛ گفتگوهایی که در قالب صنعت تشخیص و جانبخشی، در نقش گونهای که نگارنده در آن به گفتگو با اشیا و حیوانات میپردازد و دیدگاههای خاص مدنظر خود را از زبان اشیا و حیوانات مطرح میکند، به نگارش درآمدهاند.