چکیده:
آیة مبارکة «بلد طیّب و خبیث، در مقام بیان مبنای ساختار اخلاقی عمدة انسان ها در عرصة تاثیرگذاری و تاثیرپذیری محیطی است. قانون آیه فراگیر است، به گونه ای که تاثیرپذیری مطلوب یا نامطلوب انسان ها از محیط را به طور عام اعلام می دارد. البته شاید عدة قلیلی از این حکم مستثنا باشند که خود قرآن کریم در آیاتی آن استثنائات را نیز بیان کرده است. بلد طیّب و خبیث در آیة پنجاه و هشتم سورة اعراف، معادل محیط پاکیزه و آلوده است. محیط، هر عاملی است که توان تاثیرگذاری مطلوب یا نامطلوب بر اندیشه و رفتار انسان را دارد. از جمع آیات، دو نکته مهم حاصل می شود: اولا، اخلال در روند هدایت انسان ها ارتباط مستقیم با قابل یا تاثیر پذیرندگان دارد. ثانیا، تاثیرپذیری انسان ها از شرایط واحد یکسان نیست، بلکه متغیرهای فراوانی وجود دارد که تاثیرپذیری را تشدید یا تضعیف، یا احیانا تاثیر عوامل را بکلی خنثا می کند. این پژوهش با روش اسنادی ـ تحلیلی، درصدد بررسی این واقعیت است که کدام متغیر ضریب تاثیر پذیری انسان ها از شرایط محیطی را افزایش یا کاهش می دهد. متغیرهایی مانند دوران کودکی، میزان حضور در محیط، تقلید، میزان اعتماد به متغیر اثرگذار، سالم پنداری محیط آلوده، ضعف اراده یا ناتوانی در کنترل خویشتن، هر کدام به تنهایی یا جمع آنها تاثیر پذیری انسان از محیط پاک یا آلوده را تسهیل می کند. در برابر، فقدان متغیرهای مزبور یا جانشینی آنها با ضد خود یا نوع ترکیب و عملکرد فردی یا جمعی متغیرها، ظرفیت آن را دارد که شرایط تاثیرپذیری را تغییر دهد یا احیانا اثر عوامل تاثیرگذار را معکوس کند.
خلاصه ماشینی:
"در برابر، فقدان متغیرهای مزبور یا جانشینی آنها با ضد خود یا نوع ترکیب و عملکرد فردی یا جمعی متغیرها، ظرفیت آن را دارد که شرایط تأثیرپذیری را تغییر دهد یا احیانا اثر عوامل تأثیرگذار را معکوس کند.
هرچند در آیة کریمه فوق، قدرت شرایط محیطی در تأثیرگذاری مطلوب یا نامطلوب بر انسان مورد تأکید قرار گرفته، اما از نگاه کلی قرآن کریم، تأثیرپذیری از محیط غالب، قطعی و الزامی نیست؛ زیرا در آیات فراوان دیگر، محیط صرفا بهعنوان عامل اقتضایی و اعدادی در تربیت دانسته شده و نقش الزامکنندة آن رد گردیده است.
امر و نهی الهی، که زمینهساز تزکیة انسان است، شرایط خانوادگی، جامعة انسانی، رسانههای جمعی و فضای مجازی، که به نوعی بینش، گرایش و کنش آدمیان تحت تأثیر آنهاست، مصداقهایی از محیط طیب و خبیث است.
حضرت علی( بهعنوان امام و حاکم امت اسلامی، اصلاح جامعه را از وظایف خود دانسته، فرمودهاند: «خدایا، تو میدانی که درگیری ما برای این است که نشانههای حق و دین تو را آشکار و در زمین تو اصلاحات را ظاهر کنیم» (سید رضی، 1379، خ 131، ص248).
اجتناب از محیطهایی که تأثیر نامطلوب میگذارند، مراقبت بر خویشتن، محاسبة نفس، همچنین توجه به اینکه چه تغییرات بینشی، کنشی و رفتاری ممکن است به صورت ناخواسته در آدمی حاصل شود و اینکه کدام عوامل محیطی در حال تغییر کردن و تغییر دادن هستند، یا اینکه چه تغییراتی بااهمیت و کدامین تغییرات بیاهمیتاند، همچنین پیشبینی اینکه اگر این تغییرات رخ دهد چه نتایج مثبت یا منفی دربر خواهد داشت، همه ممکن است روند تأثیرپذیری انسان از محیط را به مرحلة خودآگاهی و تصمیمگیری و سرانجام، پذیرش یا اجتناب از آن وارد کند."