چکیده:
نظریه کثرت گرایی دینی در تفکر غربی با وجود اینکه سابقه چندانی ندارد؛ از تاثیر و گسترش آن در اندیشه دینی در جوامع مختلف نمی توان غافل شد. زمینه های پذیرش این نظریه در فرهنگ ایرانی- اسلامی، با توجه به میراث عرفانی- اسلامی و ظرفیت های روادارانه موجود در آن فراهم شده است. تسامح و تساهل در آثار عرفانی چنان گسترده و فراگیر است که تا مرز کثرت گرایی به معنای امروزی آن پیش می رود. در این مقاله، پس از معرفی مختصر آراء جان هیک که به طبقه بندی و بسط این نظریه اقدام کرده است، به بررسی پاره ای مضامین کثرت گرایانه در میراث عرفانی- اسلامی پرداخته شده است، و در پی آن، آراء کثرت گرایانه عزیزالدین نسفی در کتاب الانسان الکامل مورد تحلیل قرار گرفته است. تحلیل آراء نسفی این باور را تقویت می کند که مبانی معرفت شناختی نسفی بر مبانی هستی شناختی او استوار است. وی با تفکیک حقیقت بودین از حقیقت نمودین، قائل به وحدت درونی در ورای کثرت آشکار هستی است. نسفی این وحدت باطنی را به کل شئونات هستی تعمیم می دهد و علت اصلی اختلافات را توجه کردن به کثرت ظاهری و متوقف شدن در آن می داند. این مقاله با ذکر شواهدی از کتاب الانسان الکامل درباره مسائلی چون برابری افراد، اختلاف مذاهب، کثرت راه های رسیدن به خدا و مانند این ها در پی مشخص کردن نسبت آن با کثرت گرایی است.
خلاصه ماشینی:
ذکر تمامی آثاری که در این موضوع نگاشته شـده از فرصـت این مقاله بیرون است ، اما وجه نوآوری این مقاله در این است که اولا با وجود تحلیل و بررسی آثار نسفی، کسی به طور مسـتقیم بـه بررسـی مضـامین کثـرت گرایانـه وی نپرداخته است و دوم اینکه این مقاله در پی کثرت گرا خواندن نسفی نیست ؛ بلکـه بـر آن است که مضامین و گرایش های کثرت گرایانه او را- کـه فـراوان و شـایان توجـه است - بیان کرده و به روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل و طبقه بندی آن هـا بپـردازد، در صورتی که بررسیهای موجود درباره دیگران ، به دلیل کوشـش در جهـت تطبیـق تمام و کمال آراء و نظریات امروزی با آراء نویسندگان و عارفان قرون گذشـته غالبـا گرفتار افراط و تفریط گشته است .
» (نبویان ، ١٣٨١: ١٥) 1 -exclusivism 2 - inclusivism 3 - pluralism در معنای اصطلاحی، کثرت گرایی دینی به این معناست که همه ادیان راه هایی بـه سوی رستگاری هستند و اختلاف موجود بین آن ها در جوهر نیسـت ، بلکـه در فهـم حقیقت و روش رسیدن به آن است .
» (کاکائی، ١٣٨٩: ١٠ی) از دیگر سوی همان طور که در آغاز ذکر شد، در مراحلی که جان هیک را به کثرت گرایی سوق داده و مبانی اندیشـۀ او را شکل داده بود، تفکیک حقیقت بـودین ١ و حقیقـت نمـودین ٢ و همچنـین قائـل شدن گوهر و صدفی برای ادیان نقشی بنیادین ایفا کرده است کـه پیونـد نزدیکـی بـا نظرگاه ابن عربی و به تبع او نسفی در مورد وحدت وجود دارد.