چکیده:
فهرج در جنوب شرقی استان کرمان و حاشیه جنوبی کویر لوت، موسوم به لوت زنگی احمد قرار
دارد. تا پیش از مطالعات اخیر، سیمای تاریخی این سرزمین در سایة پرآوازه مناطق دیگری چون
بم و ارگ پرشکوه آن پوشیده بود. عمدة متون جغرافیای تاریخی قرون اولیه اسلامی از «فهرج»
نام برده اند که نشان از اهمیت این خطه دارد. فهرج که در مسیر کهن فارس به نواحی شرقی داشت،
از حلقه های ارتباطی ایران جنو بغربی با نواحی شرقی تر به شمار می رفت و از رونق ویژ هیی
برخوردار بوده است. آثار این شکوفایی هم اکنون بصورت بناها و محوطه های وسیع تاریخی
بجاست. این سرزمین، محل عبور و تلاقی خط سیرهای مهم باستانی بوده است. پیشینة این مسیرها
به دورة هخامنشی بازمیگردد. رونق این مسیرها تا قرون اولیه و میانة اسلامی همواره برجای بوده
و حیات برخی تاکنون نیز ادامه دارد. پژوهش حاضر نتیجة طرح «بررسی مقدماتی قلاع موجود
در منظر و محور فرهنگی بم» و طرح «بررسی، مستند سازی و تهیه مدارک باستان شناسی منظر
و محور فرهنگی بم» است که در فاصلة سالهای 1391 تا 1394 ه.ش به اجرا در آمده است. در
مطالعات میدانی آثار متعددی از دوره های مختلف فرهنگی از آثار دورة فراپارینه سنگی گرفته
تا آثار متعلق به قرون متاخر اسلامی در این شهرستان شناسایی شد. این پژوهش با ارائة شرحی
از مسیرهای باستانی و معرفی تعدادی از آثار متعلق به دوره های تاریخی، به ترسیم گوشه یی از
سیمای تاریخی- فرهنگی شهرستان فهرج در بخش نگین کویر پرداخته است. محوطة مهدی آباد
علیا (اولیاء) با وسعت بیش از چهارصد هکتار، آثار شهری از دورة هخامنشی را نشان میدهد و
محوطة چاه ریگان با وسعتی در حدود شش هزار هکتار وسیعترین محوطة شناسایی شده از دورة
ساسانی تا قرن پنجم هجری، در ناحیة منظر فرهنگی گسترده بم است. قلات اسلام آباد با کاربری
کوشک (یا آتشکده) و قلات ده شهیک (قلعه یا کوشکی دو اشکوبه) از دورة ساسانی به جای مانده
و هر دو دارای نقشی موثر در مطالعة معماری دورة ساسانی هستند.