چکیده:
عصرقاجار یکی از دورههای طلایی سفرنامهنویسی درباره ایران است. سفرنامهنویسان این دوره که اغلب از کشورهای اروپایی بودهاند، اطلاعات ارزشمندی در خصوص فرهنگ، تاریخ ادبیات و دیگر موضوعات ادبی،کتابخانهها و مراکزعلمی و هنری آن دوره، ارائه کردهاند. یکی از مباحث مورد توجه آنان تبیین وضعیت داستانگزاری در ایران عصر قاجار است. نویسندگان غیر ایرانی سفرنامهها، به دقت نظر و بیطرفی و شرح دقیق وقایع مشهورند، مساله این است که سیمای داستانگزاری عصر قاجار در آثار آنان چگونه تجلی یافته است؟ به این منظور برخی از مشهورترین این سفرنامهها بررسی و تحلیل شد. دستاوردهای تحقیق نشان میدهد که آنان در این سفرنامهها، از اصناف و طبقات راویان، روشهای نقل و روایت داستان، درونمایهها و کارکرد داستانها نیز سخن گفتهاند. درونمایه داستانها بیشتر موضوعات متنوع حماسی(ملی و مذهبی)، عاشقانه، اساطیری و نیز اخلاق و طنز و فکاهی است. مکان داستانگزاری منحصر به قهوهخانه نیست؛ بلکه در دربار، شهرهای کوچک و بزرگ، روستاها و حتی در بین ایلات و طوایف اجرا میشده است. داستانگزاران از سه شیوه برای نقل و روایت داستان (داستانگزاری) استفاده میکردهاند: نمایش خنیاگرانه، پرده خوانی و افسانهگویی عام پسندانه.
خلاصه ماشینی:
در بسیاری از متون تاریخی و اجتماعی، اشارههای گوناگونی به کاربرد قصه درمیان ایرانیان شده است و این اقوال بیانگر علاقه و انگیزۀ آنها برای شنیدن قصه و عبرتآموزی از درونمایههای آن است؛ بهگونهایکه نقل شده است که در بیمارستان جندیشاپور پرستاران برای مداوای بعضی بیماران برایشان قصه میگفتهاند (جزینی 1389: 65)؛ بنابراین، میتوان گفت داستانگزاری در دورههای مختلف با ویژگیهای کارکردها و مضامین خاص رواج داشته است.
حال باید دید این سنت نیکو در عصر قاجار که ظاهرا یکی از درخشانترین دورههای قصهپردازی است چه وضعی داشته است؟ اطلاعات سفرنامههای خارجی نشان میدهد که داستانگزاری در دورۀ قاجار، با اهداف و شیوهها و مضامین مختلف درمیان طبقات مختلف جامعه، از دربار تا بازار و حتی درمیان ایلات و طوایف رواج چشمگیری داشته است.
5 داستانگزاران غیردرویش این گروه خود به دو بخش تقسیمشدنی است: گروه اول: روایتگران درباری اعماز مرد یا زن که ظاهرا بهجهت تفریح یا ایجاد لحظاتی همراه با آرامش برای اربابان یا مهمانان آنان به داستانگزاری اقدام میکردهاند.
یکی ازخدمتکاران میزبانمان همراه با ما وارد پشهبند میشود و برای اینکه خوابمان ببرد قوزک پایمان را مالش میدهد و برایمان قصه میگوید» (آنه 1368: 26)؛ گروه دوم: این گروه از داستانگزاران غیردرویش افرادی از عامۀ مردماند که به دلایل مختلف سنت داستانگزاری را برپا میداشتهاند.
3. 5 مکان داستانگزاری براساس گزارش سفرنامههای موردتحقیق، مهمترین اماکن اجرای داستان در عصر قاجار قهوهخانهها، دربار شاهان و خوانین، و کوچه و بازار بوده است: 1.
مواردی که در این مقاله نقل شد نشان میدهد که علاوهبر شاهان که قصهگوی خاص داشتهاند گاه برای مهمانان آنان هم داستانگزاری همراه با مالش پا امر رایجی بوده است.