چکیده:
دائره المعارف های کهن از زمره مهم ترین منابع حفظ فرهنگ عامه در تاریخ ادبیات فارسی شمرده می شوند. ازجمله این متون نزهت نامه علایی اثر شهمردان بن ابی الخیر است که در سال های پایانی سده پنجم هجری تالیف شده است و علاوه بر طبقه بندی علوم رایج روزگار، مشتمل بر عناصر مهم و بنیادین فرهنگ عامه است. یکی از زمینه های مهم نمود فرهنگ عامه در این اثر، ذکر آیین ها و باورهای عامیانه درباره نباتات است. مولف ضمن طرح مطالب علمی و شبه علمی که حاصل استفاده از منابع پیشین و مشاهدات و تجربیات خویش است، باورها و آیین های بسیاری درباره ثمردهی، خواص گیاهان و درختان، شیوه دفع آفات، دفع چشم زخم، بهبود و ازدیاد ثمر، دلالت برخی امور بر رخدادهای جوی چون دلالت بانگ قورباغه بر آمدن باران، ارتباط درخت و انسان، تهدید نمایشی درخت و گرفتن تضمین ثمردهی از آن، نقش نباتات در تعبیر خواب و ویژگی های عجیب دیگر ذکر کرده است. موضوع این پژوهش استخراج، دسته بندی و بررسی آیین ها و باورهای عامیانه نباتی در نزهت ن امه و کنکاش در کم و کیف، سرچشمه ها و زمینه های آن و همچنین سنجش این متن بی
بدیل با برخی متون مشابه در این زمینه خاص است.
Old encyclopedias are among the most important sources of preserving the folklore in Persian literature. Among these texts is Alaei’s Nezhatnameh authored by Shahmardan Ebn Abelkheyr in the late fifth century. In addition to the classification of the common science of its era، it includes the important and fundamental elements of folklore. Refering to the rituals and folk beliefs about plants is one of the most important themes of popular culture in this work. In addition to providing scientific and pseudo-scientific facts derived from earlier sources and his own observations and experiences، the author has alluded to a large number of beleifs and rituals with respect to productivity، properties of plants and trees، fighting off the pests، repelling the evil eye، improving and increasing the yield، some of the implications of climate events such as the frog cries signifying the coming of rain، the relationship between trees and humans، false threatening of the tree to guarantee its productivity، the role of plants in dream interpretation، and other odd characteristics. The purpose of this study is to extract، sort، and check the plant-related folk rituals and beliefs in Nezhatnameh as well as quantitatively and qualitatively explore its origins and backgrounds besides an unmatched evaluation of this text with some similar texts in this particular field
خلاصه ماشینی:
مؤلف ضمن طرح مطالب علمي و شبه علمي که حاصل استفاده از منابع پيشين و مشاهدات و تجربيات خويش است ، باورها و آيين هاي بسياري دربارة ثمردهي، خواص گياهان و درختان ، شيوة دفع آفات ، دفع چشم زخم ، بهبود و ازدياد ثمر، دلالت برخي امور بر رخدادهاي جوي چون دلالت بانگ قورباغه بر آمدن باران ، ارتباط درخت و انسان ، تهديد نمايشي درخت و گرفتن تضمين ثمردهي از آن ، نقش نباتات در تعبير خواب و ويژگيهاي عجيب ديگر ذکر کرده است .
نزهت نامۀ علايي اثر شهمردان بن ابيالخير، دانشمند نامدار سدة پنجم ، از اين سنخ کتاب - هاست که مؤلف در تدوين و نگارش آن از يک سو تحت تأثير دانشنامۀ علايي ابن سينا به تقسيم بندي علوم رايج روزگار پرداخته و از سوي ديگر در مطاوي مباحث ، به ميزان بسيار زياد از آيين ها و باورهاي عامۀ مردم تأثير پذيرفته است .
٢. پيشينۀ تحقيق کهن ترين اثر مستقل به زبان فارسي در موضوع فلاحت ، ورزنامه نام دارد (رشيدالدين فضل الله ، ١٣٦٨: ٥٢- ٥٤) و نيز کتابي از ابودجانۀ بيهقي «در دهقاني» که ابن فندق (١٣٦١: ١٤٦- ١٤٧) در تاريخ بيهق از آن ياد کرده است .
ذکر موارد مشابه و همسان در متوني چون عجايب المخلوقات طوسي، عجايب المخلوقات زکرياي قزويني، جامع العلوم فخر رازي، نوادرالتبادر دنيسري، آثار و أحياي رشيدالدين فضل الله همداني، ارشادالزراعۀ ابونصري هروي و معرفت فلاحت عبدالعلي بيرجندي -که گاه تحت تأثير نزهت نامه بوده اند، نشان دهندة ژرفا، ديرينگي و وسعت آداب و سنن عاميانۀ فرهنگ مردم ايران است .